بازی با کودک: چرا و چگونه؟

سرویس سبک زندگی فردا: مهرناز و فرخ هر دو به‌صورت تمام‌وقت خارج از خانه مشغول کار هستند. زندگی آن‌ها صبح‌گاهان شبیه فیلم‌های تلویزیونی است. تندتند لباس می‌پوشند، صبحانه می‌خورند، وسایل مهد‌کودک و مدرسه فرزندان را مهیا می‌کنند و از این‌که بچه‌ها سرما نخورده‌اند، خدا را شکر می‌گویند. چون بیماری بچه‌ها یعنی یک روز مرخصی یکی از والدین و یا دنبال یک پرستار گشتن. مادربزرگ و پدربزرگ هر دو طرف هم آن‌‌قدر سالخورده هستند که از پس نگه‌داری آن‌ها برنمی‌آیند. البته لابه‌لای این همه هیاهو و عجله، آن‌ها به فکر بچه‌ها هم هستند و همواره نگران‌اند که آیا والدین خوبی برای فرزندان خود هستند؟ اگر از لحاظ کمی وقت کافی برای فرزندان صرف نمی‌کنند، از لحاظ کیفی تعاملات کافی را با فرزندان خود جهت رشدیافتن، تدارک دیده‌اند؟ در ادامه این یادداشت را به نقل از مهرخانه بخوانید.

این سناریو در بیشتر خانواده‌هایی که هر دو کارمند نیمه‌وقت هستند و یا یکی از والدین شاغل و دیگری در خانه است نیز به شکل دیگر تکرار می‌شود. خیلی از والدین نگران‌اند که نکند همه زندگی فرزندشان فقط درس‌خواندن باشد و یا مبادا کودک‌شان بیش‌ازحد تلویزیون می‌بیند، گروهی هم نگران درگیری دائم فرزندشان با تبلت و رایانه و بازی‌های کامپیوتری هستند. در هر‌حال تعداد قابل ملاحظه‌ای از کودکان امروز، دارای چنین شرایطی هستند یا والدین وقت کافی برای پرداختن به آن‌ها ندارند و یا این‌که از شدت کار و مسئولیت فراوان، توان و انرژی لازم برای وقت‌گذاشتن برای فرزندانشان را ندارند و همین مسأله دائماً باعث عذاب وجدان و ناراحتی آ‌ن‌ها می‌شود و مرتب دنبال این راه‌حل هستند که برای برون‌رفت از این وضعیت، چه‌کاری می‌توانند انجام دهند. پاسخ ما به شما والدین عزیز یک کلام است: بازی با کودک البته کسی نمی‌گوید که فضای زندگی همگان باید سرشار از فضاهای بازی باشد، بلکه منظور این‌است که والدین برای سرگرم‌کردن و بهبود روحیه کودک‌شان، برنامه‌ریزی جدی داشته‌باشند. این یک واقعیت انکار‌ناپذیر است که بازی پیش‌نیازی است برای مهارت‌های بعدی کودک. مثلا ًجروم برونر می‌گوید: بازی برای رشد مهارت‌های ذهنی اساسی است. کودکان در بازی می‌توانند بدون دخالت دیگران تجربه بیاندوزند و در این ضمن، توانایی‌های پیچیده‌ای کسب کنند. بازی با کاغذ و مداد‌رنگی مهارت‌های کودک را در نقاشی بارز می‌کند؛ بازی با مکعب‌های چوبی به کودک چیزهایی در مورد مکانیک می‌آموزد؛ بازی با اشیا به کودک راه‌های مختلف کاربرد اشیا را می‌آموزد. برای مثال در مطالعه‌ای، کودکانی که با تعدادی چوب و گچ‌رنگی بازی می‌کردند «مسأله‌ای» را حل کردند که مستلزم به هم وصل‌کردن دو چوب بود تا بتوانند گچ را ازجعبه بیرون بیاورند. کارآیی و سرعت این کودکان به اندازه کودکانی بود که که قبلاً حل این مسأله را دیده بودند. تأثیرات بازی در رشد شناختی کودکان یکی از فرضیه‌های روان‌شناسی رشد این‌ است که بازی، رشد شناختی و هوشی کودکان را تسریع می‌بخشد. در تأیید این فرضیه مطالعاتی صورت‌گرفته‌ است که نشان می‌دهد کودکان که اسباب‌بازی چندانی ندارند و امکانات کمی برای بازی دارند، از لحاظ شناختی از همسالان خود عقب‌تر هستند. علاوه‌بر‌این فرزندان خانواده‌های کم‌درآمد به نظر کم‌تر بازی می‌کنند و یک احتمال همین است که فرزندان خانواده‌های کم‌درآمد وقتی وارد مدرسه می‌شوند چون کم‌تر بازی کردند، بازی‌هایشان چندان پیچیده نبوده و از تنوع کمتری برخوردار بوده ‌است، در مدرسه نیز مشکلات درسی جدی‌تری دارند.

اگر بپذیریم که بازی برای رشد هوشی اهمیت دارد در این صورت آشنا‌کردن کودکان با بازی و محرک بازی یکی از عواملی است که رشد شناختی را تسهیل می‌کند. اسباب‌بازی‌های مناسب نیز به کودکان قبل از دبستان کمک می‌کند تا رفتار اجتماعی مطلوب را بیاموزند. ظاهراً اسباب‌بازی به کودکان کمک می‌کند رفتارهایی را که در بازی آموخته‌اند، در زندگی اجتماعی خود به‌کار گیرند.

هر‌چند که این مطالعات و نظایر آن نشان می‌دهد که می‌توان به طور مؤثری از اسباب‌بازی و والدین و معلمان و برنامه‌های تلویزیونی در کنار هم برای پیش‌برد رشد شناختی کودکان مدد گرفت، اما در حال‌حاضر شواهد کمی در دست است که نشان می‌دهد صرف دردسترس‌بودن اسباب‌بازی به رشد شناختی یا اجتماعی کودکان کمک می‌کند؛ چراکه نوع بازی و نحوه ارائه آن نیز مهم است. با توجه به بالاتر رفتن سطح درآمد خانواده‌ها و همچنین کم‌جمعیت‌تر شدن خانواده‌ها قطعاً میزان امکانات رفاهی و اسباب‌بازی‌هایی که در دسترس کودکان قرار می‌گیرد، خیلی بیشتر از کودکان نسل قبل شده‌ است، اما این بدان معنا نیست که اتاق هر‌کودکی اگر انباشته‌تر از اسباب‌بازی باشد، رشد شناختی و رشد هوشی‌اش چشم‌گیر‌تر است، بلکه درگیر‌شدن کودک با این اسباب‌بازی‌ها، ارائه بازی‌های هدف‌دار و شناخت روحیه کودک و سپس ارائه اسباب‌بازی مناسب است که در رشد هوشی کودکان مؤثر خواهد ‌بود. برای سرگرم‌کردن کودکان در سن‌و‌سال پیش از دبستان و دبستان، مجموعه‌ای از فعالیت‌ها توصیه اکید می‌شود. حتی اگر شما مادر گرامی شاغل و یا پر‌مشغله هستید، حداقل روزی یک ساعت صرف بازی با کودک‌تان کنید. بازی‌هایی توصیه‌شده در این گروه سنی عبارت‌اند از: طراحی، نقاشی و رنگ‌آمیزی؛ بریدن و چسباندن؛ مدل‌سازی و ساختمان‌سازی؛ کتاب‌ها، تصاویر و داستان‌ها؛ سرگرمی با حروف الفبا و اعداد و کلمات؛ گوش‌دادن به موسیقی؛ بازی با ماسه و شن و آب؛ پوشیدن لباس دیگری و تظاهر‌کردن؛ و فعالیت‌های متنوع دیگر که در این یادداشت به آن اشاره نمی‌شود. در ادامه ما چند مورد از سرگرمی‌های مورد علاقه کودکان را به اختصار شرح می‌دهیم تا شما والدین گرامی روش بازی با کودکتان در خانه را بیاموزید. رنگ‌آمیزی و طراحی و ...؛ از سرگرمی‌های مورد علاقه کودکان است که به شدت با آن سرگرم می‌شوند. تهیه کتاب‌های رنگ‌آمیزی توصیه می‌شود. ضمن ‌این‌که می‌توانید برای جذاب‌ترشدن بازی حتماً شما نقاشی‌های ساده‌ای بکشید یا از جایی الگوبرداری کنید و در اختیار کودک قراردهید تا رنگ کند. بریدن و چسباندن؛ نیز از سرگرمی‌های رایج کودکان است. وقتی کودک‌تان نقاشی خود را به پایان رساند، قطعاتی از آن را جدا کرده و روی صفحه جدیدی بچسبانید و بقیه را با رنگ پر کنید. مثلاً خورشید را از صفحه جدا کنید و روی صفحه جدید بچسبانید و بقیه صفحه ابر و کوه و درخت بکشید. در مراحل پیشرفته‌تر کلاژ، اریگامی و همچنین ملیله کاغذ برای کودکان بسیار جذاب خواهد بود. مدل‌سازی؛ برای مدل‌سازی حتماً از خمیر استفاده کنید. اگر توان تهیه خمیربازی ندارید، با آرد کمی خمیر درست کنید و برای رنگ‌آمیزی آن از زردچوبه (برای رنگ زرد)، از آب اسفناج (برای رنگ سبز)، آب لبو (برای رنگ قرمز) و ... استفاده کنید. البته رنگ‌های مجاز خوراکی هم می‌تواند بسیار سرگرم‌کننده باشد. خود رنگ‌کردن خمیر ‌بازی برای کودکان جذاب است. کتاب‌ها و تصاویر؛ نیز از سرگرمی‌های جذاب دیگر است. حتی ما توصیه می‌کنیم فقط دنبال خرید کتاب نباشید، بلکه حتماً برای یک‌بار هم که شده برای کودک‌تان با کمک هم کتاب بسازید. مثلاً چند کاغذ A۴ تهیه کنید، از وسط تا کنید سپس روی آن تصاویری از حیوانات، گیاهان، میوه‌ها و یا حتی تصاویر و عکس‌های خانوادگی را بچسبانید و در صورت علاقه یک خط هم زیر آن بنویسید. حتی داستان‌سازی کنید. این داستان‌سازی خلاقیت نمی‌خواهد. اکثر کودکان داستان‌هایی که با اندکی تغییر مربوط به خودشان است را خیلی دوست دارند. نکته مهم فراموش نکنید که در طی همه این بازی‌ها باید با کودک‌تان همراه باشید. او را تنها رها نکنید. با او بازی کنید تا از کودکی فرزندتان لذت ببرید و زندگی‌کردن را در قالب بازی به او بیاموزید.