روستای شواز؛ روستایی باستانی در دل کویر

سرویس سبک زندگی فردا: روستای شواز یکی از روستاهای زیبا و قدیمی در استان یزد است. برای آشنایی با این روستای کویری و زیبا این مطلب را به نقل از کجارو بخوانید.

روستای شواز، در فاصله ۹۵ کیلومتری جنوب شرقی استان یزد در ادامه سلسله جبال شرکوه قرار دارد. پشت روستا متصل به کوه و مقابل روستا باز و منتهی به دشت وسیع است. این روستا از آبادی‌های قدیمی یزد است. قبرستان‌های قدیمی آنچه در شواز و چه در شواز کهنه و قلعه محکم و بزرگ و مرتفع آن، دال بر کهنگی آبادی است؛ اما آنچه تاریخ زیست در این منطقه را به گذشته‌ای دور متصل می‌کند، وجود سنگ‌نگاره‌هایی است که در یک مطالعه تطبیقی و در مقایسه با سنگ‌نگاره‌های کوه ارنان (با قدمت ۷ تا ۱۲هزار سال ) مشابهتی را نشان می‌دهد که تاکنون مطالعات باستان‌شناسی روی آن صورت نگرفته است.

موقعیت استقرار و شرایط توپوگرافی آن که مشابهت زیادی با روستای توران پشت نیر دارد، وسعت زیاد کفه طاقستان را تحت تسلط خود دارد و کیفیتی اساطیری را به ذهن متبادر می‌سازد. این ویژگی باعث شده که بتواند خطر هجوم غارتگران و متجاوزین را که بیشتر از سمت کفه و منطقه فارس روستا را تهدید می‌کرده، خنثی و بدین‌وسیله دوری فاصله از مرکز و شهرهای بزرگ را جبران کند. قلعه شواز قلعه شواز، نماد استواری علاوه بر موقعیت استراتژیکی روستا، وجود قلعه رفیع در ارتفاع مناسب و در پیشانی روستا، ضریب دفاعی آن را دوچندان کرده است.

ایرج افشار در کتاب یادگارهای یزد درباره این قلعه می‌گوید: مهم‌ترین قلعه کوهستانی که در خاک یزد بنا شده، قلعه رفیع، محکم و با ظمت و خوش‌منظر شواز است. این قلعه را بر فراز صخره‌ای سنگی از سنگ‌های سخت رسوبی به ارتفاع یک‌صد متر که از اطراف پرتگاه‌ها و خاک‌ریزهای تند دارد، بنا کرده‌اند و قلعه زیست و زندگی بوده است، مساحت آن را ۵۰۰۰ متر مربع تخمین زده‌اند. دیوارهای اصلی بنا از بیرون سنگی و از درون خشت است. جرزهای اتاق‌ها و سقف‌ها نیز غالبا از خشت بنا شده است و جزئی آجر در طاق سردرها به کار برده‌اند. درگاه ورودی قلعه از آجر است. قلعه در طرف شرق گاو، پهلوی مرتفعی دارد که از آجر بنا شده است و از آن، جهت کشیدن آب استفاده می‌کرده‌اند. در سنگی قلعه از نوع سنگ‌های رسوبی همان تپه است و پاشنه گرد آن نیز از سنگ است. این در بعد از مرمت قلعه توسط میراث فرهنگی به داخل قلعه منتقل شده و به جای آن یک درب چوبی نصب شده است. سقف یکی از اتاق‌های قلعه با تیرهای چوبی از جنس چوب سنجد پوشیده شده است.

این چوب نسبت به انواع دیگر از مقاومت و استحکام در برابر فرسودگی، رطوبت و موریانه خوردگی برخوردار است. مصالح این قلعه از سنگ، خشت و گل است. ملاط‌ها از جنس گل و گاه با کاه خرد شده و ریگ اندود و دیوارها از گل است. خشت‌ها به لحاظ ساخت و فرم نیز سه گونه است. از ویژگی‌های دیگر این قلعه، داشتن برج‌هایی برای دیدبانی و حفاظت از قلعه است که قسمت‌هایی از آن با سنگ ازاره و خشت ساخته شده است. اما نکته قابل توجه در مورد این برج‌ها، ساخت آن‌ها است. به نحوی که پس از ساخت برج با خشت، نمای آن را جهت استحکام بخشی و افزایش مقاومت در برابر حملات و تهاجم بیگانگان با سنگ کار شده است.

به اعتقاد دکتر جنیدی، صاحب‌نظر در فرهنگ و تمدن پیش از اسلام، این شیوه برج‌سازی اقتباسی از فرهنگ ساسانیان و متعلق به معماری آن دوره است. از خصوصیات بارز قلعه سنگی شواز وجود قوس‌ها متعلق به دوران پیش از اسلام است. برخی از قوس‌های این دژ حالتی میان قوس دایره‌ای اشکانی، ساسانی و جناقی پس از اسلام را دارند که نمونه آن در محل گنجینه آتشکده آذر گشب نیز دیده شده است. بر بدنه سنگی یکی از دیوارهای داخل قلعه، سنگ‌نبشته‌ای متعلق به قرن ۶ کشف شده که تاکنون در هیچ منبعی به آن اشاره نشده است. این سنگ‌نبشته در عین اینکه هنرمندانه نیست بسیار ابتدایی و با نوشتارهای بدترکیب بر روی هم و در مکانی که در معرض دید همگان نیست به شیوه نامناسب کتابت و حجاری شده است. بر اساس مطالعاتی که بر روی سنگ‌نبشته‌های اسلامی استان صورت گرفته، هنوز کتیبه‌ای متعلق به قرن ۶ در بنایی (قلعه، مسجد، مدرسه و…) که به‌اصطلاح کتیبه ساخت باشد، دیده نشده است. تمام کتیبه‌های بررسی شده متعلق به قرن ۶ مربوط به سنگ‌قبر و سنگ محراب است که نمونه‌های آن نیز در قبرستان شواز موجود است؛ اما سنگ‌نبشته مکشوفه داخل قلعه، منحصربه‌فرد است و در تعیین تاریخ قلعه اهمیت دارد. به اعتقاد دکتر جنیدی همان‌طور که برج‌های ساسانی جهت استحکام بخشی و افزایش توان دفاعی با سنگ نماسازی می‌شده‌اند. این قلعه نیز به شیوه معماری ساسانی ساخته شده است. چند قطعه سفال خاکستری مکشوفه داخل قلعه که دو قطعه آن با تزیین به شیوه کنده است احتمالا از نوع سفال‌های خاکستری دوره تاریخی هستند. وجود چند مغازه در داخل قلعه که در دل سنگ کنده شده‌اند حکایت از قدمت آبادی و شواز کهنه محلی است.

قبرستان شواز قبرستان شواز، از قبرستان‌های عجیب در خاک یزد است. بالای سر و پایین سر قبرها دو تخته‌سنگ نتراشیده و زمخت و کلفت و پهن به‌طور عمودی در زمین نصب شده و حدود نیم متر از زمین ارتفاع دارد. بر این سنگ‌ها هیچ‌گونه مطلبی نقش نشده است. نمای عمومی قبرستان و ترتیب و رنگ سنگ‌ها و رنگ تیرگی آن‌ها حکایت از کهنگی قبرستان دارد.

این قسمت از قبرستان، کهنه‌تر از قبرهایی است که دارای سنگ‌های مورخ قرن ۶ تا ۸ هجری است. اهم سنگ‌قبرهای نوشته‌دار قبرستان به خط نسخ بر روی سنگ‌ها نامنظم سیاه‌رنگ طبیعی است. تعدادی هم سنگ‌قبرهای مرمر از قرن ۱۰ و ۱۱ هجری نیز به دست آمده است. این قبرستان در حال حاضر روبه تخریب کامل است و اکثر قبرهای آن توسط افراد غیربومی که به دنبال یافتن اشیا عتیقه و قدیمی در آن بوده‌اند، تخلیه شده است. سنگ‌قبرهای آن نیز به گفته اهالی روستا توسط میراث فرهنگی جمع‌آوری شده است.