اردوغان از ازبک‌ها چه می‌خواهد؟

خبرگزاری فارس: هفته گذشته، «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه سفری 2 روزه به ازبکستان داشت که این سفر با هدف خنثی سازی بیش از یک دهه سردی روابط بین 2 کشور صورت گرفت. اردوغان سفر خود را با سفر به «سمرقند» و حضور بر مزار «اسلام کریم‌اف»، رئیس جمهور فقید ازبکستان آغاز نمود. اما توجه ناظران به طور عمده به دیدار وی با «شوکت میرضایف» رئیس جمهور موقت این کشور معطوف می‌باشد و به گفته برخی رسانه‌های ازبک، دو رهبر در مورد مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی تبادل نظر نمودند. این در حالی است که تاریخ روابط بین ازبکستان و ترکیه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، نوسانات زیادی داشته است. ترکیه اولین کشوری بود که در تاریخ 16 دسامبر 1991 استقلال ازبکستان را به رسمیت شناخت. 4 روز بعد، کریم‌اف اولین رهبر یک کشور مستقل در آسیای مرکزی بود که به آنکارا سفر کرد. وی به میزبانان خود گفت: کشور من مسیر ترکیه را طی خواهد کرد. ما این راه را انتخاب کردیم و به عقب باز نمی‌گردیم. کمتر از 3 ماه بعد، دو کشور روابط دیپلماتیک برقرار کرده و آنکارا سفارت خود در تاشکند را افتتاح نمود. ازبکستان در سال‌های اولیه دوران پس از فروپاشی شوروی، ترکیه را به عنوان یک متحد که به طور طبیعی از طریق پیوندهای زبانی و فرهنگی به هم نزدیک بودند، در نظر می‌گرفت. «تورگوت اوزال»، رئیس‌جمهور ترکیه از سال 1989 تا سال 1993 ، یک قهرمان سرسخت وحدت در میان جوامع ترک زبان بود. در اولین سال استقلال ازبکستان، ترکیه به متحد جدید خود، 2 میلیون تن غلات و وام 590 میلیون دلاری که می‌بایست در 3 سال بازگردانده می‌شد، ارائه نمود. در اواسط دهه 1990، سرمایه گذاری‌های ترکیه در ازبکستان به یک میلیارد دلار رسیده بود. در اوایل سال 1993، «تاشکند» اعلام کرد که صدها نفر را برای به تحصیل در موسسات آموزش عالی ترکیه فرستاده است. تقریبا در هر منطقه ازبکستان، مدارس ازبک-ترکی احداث شد و رقابت برای به دست آوردن پذیرش در این مدارس رو به افزایش بود. اما زمانی که ترکیه در سال 1993 به رقبای سیاسی کریم‌اف پناه داد، اولین بذرهای سردی روابط دو کشور کاشته شد. فردی مانند «محمد صالح»، شاعر و رهبر حزب سیاسی ارک، که جرات کرده بود در انتخابات ریاست جمهوری 1991 در برابر کریم‌اف بایستد. هنگامی که صالح از ازبکستان فرار کرد، ابتدا در نروژ پناهندگی سیاسی گرفت اما بعد به ترکیه رفت و تا امروز در آنجا اقامت داشته که این امر موجب آزردگی مقامات ازبکستان می‌باشد. کریم‌اف خواستار آن شد که صالح و «عبدالرحمن پولات»، دیگر رهبر برجسته مخالف ازبک از ترکیه اخراج شوند، اما مقامات ترکیه این درخواست را رد نمودند. با گذشت زمان، کریم‌اف از تلاش‌های ترکیه برای پروژه نفوذ خود نه فقط در ازبکستان بلکه در تمام کشورهای آسیای مرکزی، بیشتر مضطرب می‌شد. زمانی که ازبکستان در برابر مدارس تحت نظارت سازمانی به رهبری «فتح الله گولن» رهبر مذهبی ترکی، به شدت جبهه گرفت، روابط این دو کشور خراب‌تر شد. این در حالی بود که پیروان آن با تبلیغ آشکارای اسلام و ترغیب دختران به داشتن حجاب، موجبات خشم مقامات دولت ازبکستان را فراهم نمودند. مدارس گولن در سپتامبر سال 2000 در ازبکستان ممنوع اعلام شد. رهبران ترکیه تا این اواخر، با تلاش‌های آموزشی جنبش گولن مدارا کردند. اما ترکیه و ازبکستان در حال حاضر، دیدگاه همگرایانه‌ای نسبت به جنبش گولن دارند. اردوغان، مغز متفکر جنبش گولن را به دست داشتن در کودتای شکست خورده ماه جولای سال جاری در این کشور متهم کرده است. در حالی که تماس‌های سیاسی 2 کشور در طول سالیان گذشته کاهش یافته است، منافع متقابل کسب و کار به قوت خود باقی مانده است. با این همه، آخرین سفر کریم‌اف به ترکیه در سال 1999 بود در حالی که اردوغان در اواخر سال 2003 در اولین سال نخست وزیری خود به ازبکستان رفت. آخرین باری که کریم‌اف و اردوغان یکدیگر را ملاقات نمودند در فوریه سال 2014 و در مراسم افتتاحیه المپیک زمستانی در شهر«سوچی» روسیه بود. آن زمان در رسانه‌ها گزارش شد که اردوغان در حال برنامه ریزی سفری به تاشکند است اما این خبر هرگز منتشر نشد. آخرین موج سیاست‌های ضد ترکیه اتخاذ شده توسط ازبکستان در اواخر سال 2011، هنگامی که مقامات این کشور، سوپر مارکت‌های زنجیره‌ای «ترکز» در تاشکند را تعطیل نمودند، صورت گرفت. در ماه فوریه 2012، تلویزیون دولتی ازبکستان فیلم مستندی به نام «جنایت و مکافات» پخش نمود که عدم شایستگی قانونی کارآفرینان ترک در این برنامه به نمایش گذاشته بود. این صاحبان مشاغل به گریز از پرداخت مالیات و احداث تولیدی‌های دوخت پوشاک در زیرزمین‌ سوپر مارکت‌های خود متهم شده بودند. دارایی‌های شرکت «ترکز» بعدا توسط دولت ازبکستان ضبط شد. در یکی دیگر از اتفاقات همان سال، مقامات شهر تاشکند خیابانی را با نام «مصطفی کمال آتاترک»، اول رئیس جمهور ترکیه، تغییر نام دادند. در این میان، روابط اقتصادی دو کشور نیز سالم باقی نمانده است. با توجه به گزارش سفارت ترکیه در ازبکستان، گردش مالی تجارت خارجی ترکیه با ازبکستان در سال 2015 به 1.2 میلیارد رسید. هنوز 450 شرکت ترکیه در ازبکستان فعالیت می‌کنند که سالانه 300 میلیون دلار کالاهای صادراتی و اشتغال برای 50 هزار نفر ایجاد نموده‌اند. اردوغان قبل از سفر هفته گذشته خود به پاکستان و ازبکستان، به طور ضمنی نشان داد که قصد وی ایجاد روابط گرمتر با این کشورها می‌باشد. وی به خبرنگاران گفت: ما می خواهیم صفحه جدیدی در روابط با برادران ازبک خود باز نماییم. «انور نظیروف» تحلیلگر سیاسی ازبک معتقد است: تاشکند باید به دنبال عضویت در سازمان بین‌المللی فرهنگ ترکی TÜRKSOY باشد. وی ادامه داد: ترکیه هجدهمین اقتصاد بزرگ جهان است و دارای پتانسیل سرمایه‌گذاری‌های کلان برای ازبکستان می‌باشد. این در حالی است که منافع گسترش همکاری‌های اقتصادی متقابل است. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی توسط ترکیه بیش از 50 درصد در نیمه اول سال 2016 حتی قبل از اقدام به کودتا در ترکیه سقوط کرد. با نگرانی روز افزون غرب در مورد سرکوب‌های بی امان در کل بخش‌های اپوزیسیون در ترکیه، صحبت‌هایی از تحریم این کشور مطرح شده است. ازبکستان به طور معمول ادعا می‌کند دارای رشد اقتصادی شناور است، اما نرخ بالای بیکاری، کاهش ارزش ارز و فضای نابسامان سرمایه‌گذاری، داستان دیگری است. از زمان مرگ کریم اف، تاشکند سیاست نزدیک شدن به کشورهای همسایه خود را آغاز کرده است و به نظر می‌رسد هدف گسترش این سیاست را داشته باشد. «ماکسیم متنازارف مورخ ازبک گفت: سفر اردوغان، فرصت خوبی برای بازسازی اعتماد در روابط دو جانبه ترکیه و ازبکستان فراهم می‌نماید. وی عنوان کرد: دوران کریم‌اف گذشته است. رئیس جمهور موقت یک رهبر عمل‌گرا است و دارای چشم‌انداز خوبی برای باز کردن فصل جدیدی در روابط ازبکستان و ترکیه می‌باشد. رجب طیب اردوغان موفق به احیای روابط با روسیه شد، پس وی می‌تواند در احیای روابط ازبکستان و ترکیه نیز کار برجسته‌ای انجام دهد.