از مافیا تا بایکوت در سینمای ایران از زبان داریوش ارجمند

خبرگزاری فارس: برنامه سینمایی «هفت» شب گذشته در بامداد شنبه 24 مهرماه با موضوع بررسی مولفه‌های فرمی سینمای دینی روی آنتن زنده شبکه سه سیما رفت. تهدیدها و فرصت های اکران در نیمه دوم سال 95 بهروز افخمی، مجری و سردبیر «هفت» در ابتدای این برنامه درخصوص وضعیت اکران در نیمه دوم سال بیان داشت: با آغاز نیمه دوم سال 95 برای سینماها، چیزی که کمی نگران کننده ست این است که بدون درنظر گرفتن ایام تعطیلات محرم و افت طبیعی فروش فیلم ها در این ماه، فروش فیلم ها با آغاز فصل پائیز و پیش از شروع ماه محرم نیز با افت زیادی همراه بوده و بدون در نظرگرفتن فیلم "فروشنده" باقی فیلم ها فروش بسیار کمی داشته اند. وی افزود: یک راه حل این است که شورای نمایش به فیلم های بیشتری فرصت نمایش بدهد و بطور همزمان چندین فیلم روی پرده بروند. افخمی با بیان آنکه هم اکنون بیش از 50 فیلم دارای پروانه نمایش، در صف اکران قرار دارند، خاطرنشان کرد: این فیلم ها باید تا پیش از شروع اسفند به نمایش درآیند. باتوجه به اینکه در نیمه نخست سال بیش از 30 فیلم فرصت نمایش پیدا نکردند، اکران این میزان فیلم در نیمه دوم سال تقریبا محال است. مجری «هفت» افزود: تعدادی از این فیلم ها قرارداد اکران خود را با پخش کننده بسته اند. اما تعداد دیگری که هنوز وضعیت اکران عمومی آنها بلاتکلیف است، باید بدانند اگر امسال فرصت اکران نیابند، بعید است سال 96 چنین توفیقی نصیب آنها شود و باید مستقیما وارد شبکه نمایش خانگی شوند! وی ادامه داد: تهیه کنندگانی که از وضعیت و تعداد سالن های اکران فیلم خود گله دارند، با آگاهی از این شرایط باید با قانع شدن از داشتن حتی یک سالن نیز شروع به اکران کنند و بدانند اگر مردم از فیلمی استقبال کنند حتما سالن داران دیگر نیز به سراغ فیلم آنها خواهد آمد. ناگفته‌های ارجمند از بازیگری در سینما «هفت» در ادامه و در گفتگو با داریوش ارجمند به مرور کارنامه بازیگری این هنرمند پیشکسوت سینما و تلویزیون پرداخت. ارجمند با اشاره به سری سوم برنامه «هفت» گفت: «هفت» از معدود برنامه هایی است که تا این موقع شب بیدار می‌مانم تا آن را ببینم و بسیار دوست دارم نظریات مسعود فراستی را بشنوم. وی با بیان آنکه من 4 سال در مشهد شاگرد دکتر شریعتی بودم، افزود: من به همراه همسرم شاگرد اول کلاس های این استاد بودیم. مادرم و دکتر شریعتی از نخستین کسانی بودند که به طور حرفه ای من را برای بازیگری ترغیب کردند. فریدون جیرانی دستیار من در کارگردانی بود این بازیگر پیشکسوت ادامه داد: با وجودی که تعصب بسیاری به تئاتر داشتم، با ورود سینما به ایران جذابیت های این حوزه ما را به خود جذب کرد. اولین فیلم خود را با خرید یک دوربین 8 میلیمتری با وام، به نام «هیس» ساختم و جریان سینمای آزاد مشهد را راه اندختیم. فریدون جیرانی آنجا بود و دستیار من در کارگردانی بود. سینمای آزاد، پدر سینمای امروز است و بچه های خوبی از این گروه بیرون آمدند. نظیر مهدی صباغ زاده ولی بهترین شان فریدون جیرانی است! من وقتی از پاریس برگشتم، جیرانی مرا حیرت زده کرد. هرچند دو فیلم اول جیرانی بد بود و او دیر اوج گرفت. وی ادامه داد: صحنه تئاتر مثل پل صراط می ماند برای یک بازیگر! تا زمانی که از این پل عبور نکند نمی تواند به سینما برسد. شهرهای مذهبی همیشه در هنر پیشرو بوده اند ارجمند درخصوص آنکه چرا مشهد با این پشتوانه سینمایی تاکنون وارد حوزه جدی تولید فیلم سینمایی نشده است، گفت: مرکزیت تهران همه استعدادها را بلعید! من وقتی تهران آمدم، اداره ارشاد تهران سالن برای تمرین تئاتر ما نداشت. اما ما در مشهد سالن بزرگی برای این کار داشتیم. عجیب است که شهرهای مذهبی همیشه در هنر پیشرو بوده اند! مثلا بااستعدادترین افراد را در قم می دیدید! از مافیا تا بایکوت در سینمای ایران/ همه سینما جمع شدند تا «اعتراض» را بازی نکنم! بازیگر نقش «مالک اشتر»، درخصوص مافیای بازیگری در سینمای ایران اظهار داشت: اولین کلاس بازیگری تهران، کلاس من بود. اما همان ابتدای دوره با شاگردانم طی می کنم که بنده کسی را به جایی معرفی نمی کنم! بلعکسش نیز نبوده، یعنی کسی را از بازی در جایی ممنوع کنم! ابدا. هرکسی به هر جایی بخواهد برسد باید خود تلاش کند. ارجمند درخصوص بایکوت خود در سینما افزود: من آدم توکلی هستم! اصلا برایم مهم نیست. تمام این سینما جمع شدند تا من در "اعتراض" بازی نکنم. من معتقد بودم بر سر هر خوان بنشستم، خدا رزاق بود. معتقدم سینما مثل سایه است. اگر به دنباش بروی، از تو فرار می کند اما اگر راه خودت را بروی، دنبالت می آیند. کسانی که به دنبال حذف من بودند امروز کجایند؟ وی ادامه داد: کسانی که به دنبال حذف من بودند، امروز کجا هستند؟ بیایند با هم به میان مردم برویم، ببینم چه کسی در قلب مردم جای دارد! من افتخارم این است که نوکر مردمم و به بیان حضرت علی (ع) از روی شانه خود مردم را نگاه نمی کنم! تا زمانی که سینمای این کشور انقدر کوچک است این تنگ نظری ها وجود دارد. آرزویم بازی در نقش حضرت ابالفضل (ع) بود این بازیگر ادامه داد: آروزیم بود نقش حضرت ابالفضل (ع) را بازی کنم، چون اعتقاد دارم کسی نیست به اندازه من این مرد عزیز را بشناسد. من با این آقا بزرگ شدم. اما از من گذشت و دیگر نمی توانم بازی کنم. خیلی ها از من می پرسند که در زمان نقش مالک را چگونه بازی کردی که می گویم واقعا به خاطر نمی آورم در آن زمان چه کار می کردم. آن زمان فکر می کردم در دکور جنگ صفین حضرت علی(ع) مرا می بینم. ارجمند با اشاره به نپذیرفتن بازی در سریال "مختارنامه" گفت: من شخصیت مختار را کلا قبول ندارم و به همین دلیل، بازی در این سریال را قبول نکردم. مختار شخصیت سالمی در مذهب تشیع نبوده است. وی با اشاره به اهمیت نقش های یک بازیگر ادامه داد: من اعتقاد دارم هنرپیشه با انتخاب نقش جایگاه خود را در جامعه تعیین می کند. برای همین هیچگاه حاضر نشدم نقش منفی بی خاصیتی را بازی کنم. اگر نقش منفی بازی کردم در جهت خدمت به جامعه بوده است. من در منفی ترین نقشی که تاکنون بهرام بیضایی نوشته بود بازی کردم. برای فیلم ساختن به سینما آمدم، نه بازیگری! ارجمند درخصوص کارگردانی در سینما نیز بیان داشت: یک روز سناریویی به وزارت ارشاد پیش آقای جواد فریدزاده بردم. بعد از بازی در فیلم «ناخدا خورشید» دیگر قصد نداشتم فیلم بازی کنم. اما او به من گفت تو برای جمهوری اسلامی فقط باید بازی کنی! نباید بروی فیلمساز شوی یا خوانندگی کنی! اما من واقعا برای ساختن فیلم آمدم نه بازی کردن! و امیدوارم تا پایان عمرم بالاخره فیلم بسازم. این بازیگر ادامه داد: پسرم در مدرسه سینمایی لندن در انگلیس درس می خواند. او می گفت سر کلاس های ما یک ساعت راجع به «ناخدا خورشید»، ناصر تقوایی و بازی من در این فیلم حرف زدند. وی درباره سرنوشت فیلم «پیرمرد و دریا» تقوایی نیز گفت: دیگر شرایط برای ساخت این فیلم برای او سخت شد. او «ناخدا خورشید» را زمانی ساخت که بعد از آن سخت گیری ها، فنر فشرده ای شده بود و می ساخت اثبات کند که می تواند بسازد. تقوایی در سینمای ایران یک استثنا است. او باید ادیب، حقوقدان و ... می شد! جنجال بر سر فرم و محتوا در «هفت» برنامه «هفت» در ادامه در میزگردی با حضور مسعود فراستی، محمدتقی فهیم و حسین سلطان محمدی به بررسی مولفه های فرمی سینمای دینی پرداخت. حسین سلطان محمدی در ابتدا گفت: فرم در زبان سینما از اهمیت بسیاری برخوردار است اما در عین حال محتوا و مضمون نیز به لحاظ من در سینمای دینی یا حماسی از اهمیت بسیاری برخوردار است. کشمکش جامعه امروز ما فراتر از سینماست و دعوا، دعوای محتواست. اینکه چه چیز را در قالب محدود تصویر می خواهیم منتقل کنیم؟! در ادامه محمدتقی فهیم، منتقد سینما نیز افزود: دعوای فرم و محتوا، دعوای من و مسعود فراستی نیست. دعوای تاریخ سینماست و به عقیده من آسیبی که فرمالیسم به هنر زده است، کمتر از محتواگراها نیست. اما واقعیت این است که این دعوا پس از انقلاب آسیب بیشتری به ما زد. در دوره ای مدیریت سینمایی ما محتوازدگی بسیاری داشتند و در عین حال تعریف دقیقی هم از سینمای دینی یا اخلاقی نداشتند. وی خاطرنشان کرد: وقتی میان فرم و محتوا اولویت قرار می دهید و فرم یا محتوا را مستقل ارزیابی می کنید، چه بخواهید چه نخواهید در دسته فرمالیسم یا محتوازدگی قرار می گیرید و این انحراف است. محتوا و فرم در نسبت با هم تعریف می شوند. فراستی: تجربه ما از یک اثر هنری، تجربه ای از فرم است در ادامه مسعود فراستی بیان داشت: هنر حرف نیست. هنر جواب به یک پرسش نیست. هنر گزاره نیست. هنر شیوه گزاردن است. هنر دانش نیز نیست. اگر هنر قرار است دانشی باشد، دانش شیوه دانستن است! وقتی شعر حافظ را می خوانیم چیزی که به ما منتقل می کند، خود شعر حافظ است. شعر درباره بیرون یا تفصیلی بر جهان نیست. یک پیشنهاد جاندار درباره جهان است. وی ادامه داد: اساسا تجربه ای که ما از یک اثر هنری می کنیم، تجربه ای از یک فرم است. وقتی موسیقی گوش می دهیم، یک فرم هماهنگ پیچیده را تجربه می کنیم. هر کدام از مدیوم های هنری با فرم خود چیزی را منتقل می کنند. آن چیز، چیزی بیرون از خودشان نیست، خودشان است. اساسا اگر از فرم حرکت نکنیم تا به چه چیز برسیم، پس از چه چیز حرف می زنیم؟ آیا بیرون از فرم، چیزی وجود دارد که قبل از فرم بوده است؟ این چنین نیست. فرم بدون معنا، فرم بازی و فرمالیستی ست این منتقد سینما با بیان آنکه "مواجه ما با هنر اثر هنری، با فرم و از فرم است" افزود: من کارت پستال و نمای زیبا را فرم نمی دانم. فرم آن تراکم، منظومگی و پیچدگی ست. پس فرم معنادار منظور ماست. فرم بدون معنا، فرم بازی و همان فرمالیستی است. فراستی با بیان آنکه من بین تاثیرگذاری و زیبایی، قطعا تاثیرگذاری را انتخاب می کنم افزود: اما آن چیزی که من و شما را تحت تاثیر قرار می دهد، فرم معنادار است. آن محتوایی که مدنظر شماست اگر با میانجی فرم نباشد، اصلا محتوا نیست! وی افزود: در نظریه افلاطونی حتی ایده، فرم است! در جهان کثرت که جسمیت حاکم است، هیچ چیزی بدون صورت به معنا نمی رسد! عالم همه اش صورت است و ما در صوریم. معنا از این صورت خارج می شود. اگر بخواهیم برای فرم یا محتوا اصالت ببخشیم، قطعا اصالت با فرم است. افخمی: فرم مختص برای بیان حرف های خود را خلق نکردیم! افخمی نیز خاطرنشان کرد: علت آنکه ما همواره به فیلم های با محتوای مطلوب اما فرم ضعیف قانع شده ایم و گاه آنها را ترجیح داده ایم، این است که ما هیچ گاه در سینمای ایران فرم مختص برای بیان حرف های خود را پیدا نکردیم. دقیقا بخاطر همین نحوه برخورد امثال آقای فهیم این فرصت داده نشد! در ادامه محمدتقی فهیم اظهار داشت: اما ما با اولویت فرم مخالفیم، برای اینکه اختلاف ایجاد می کند، و جوانان را به این سمت می برد که فرم تنها مهم است و درگیر ابزار و تکنیک شوند و به اعتقادات و مبانی خود کمتر افزوده اند. این منتقد افزود: امروز بسیاری از نهادهای دولتی به فیلمسازان سفارش فیلم های مذهبی می دهند و نهادها بعد از ساخت این فیلم ها هیچ وقت هم آن ها را به اکران در نمی آورند. در گذشته به فرزاد موتمن که فیلمساز بسیار خوبی است، سفارش می دهند فیلمی در مورد امام زمان بسازد. این اتفاق به این دلیل رخ می دهد که برخی ها می بینند فیلمسازان ارزشی و مذهبی از لحاظ فرم شناسی بسیار نا آگاه هستند و نمی توانند جذابیت های بصری را در فیلم های دینی به کار ببرند. وی در پاسخ به سوال اینکه فیلمسازان مسلمان تاکنون فیلم های خوب زیادی تولید نکرده اند، علت ضعف آنها در فرم است یا محتوا؟ بیان داشت: علت هم در ضعف در فرم است و هم در ضعف محتوا. آقای مجید مجیدی به عنوان کارگردان «بچه های آسمان» یک فیلمساز موفق در فرم و محتواست. فهیم: مخالف محتوای «ابد و یک روز» و «فروشنده» هستم اما فرمشان بسیار خوب است فهیم ادامه داد: من درباره فیلم «ابد و یک روز» یا «جدایی نادر از سیمین» یا درباره همین فیلم امروز اصغر فرهادی یعنی «فروشنده» هم معتقدم فرم خوبی دارند، اما با محتوای آنها مخالفم. اما فراستی «ابد و یک روز» را به عنوان یک فیلم "ضدملی" خواند. چرا؟ این فیلم فرمش بد بود یا محتوا؟ خود فراستی بارها در «هفت» گفته است که مخالف فیلم ضدملی است، این حرف فرم است یا محتوا؟ فراستی پاسخ داد: فرم این فیلم مشکل دارد. نکته اساسی این است که ما در هنر، در قلمرو حس و دل هستیم. در قلمرو سر و عقل نیستم. در قلمرو حس بودن، یعنی در قلمرو فرم هستیم. فراستی: برای من هیچ موضوع و تم ممنوعه ای در هنر وجود ندارد وی با بیان آنکه برای من هیچ موضوع و تم ممنوعه ای در هنر وجود ندارد، خاطرنشان کرد: برای من همه چیز "چگونه" است؛ فیلم چه نسبتی با مضمون برقرار می کند و چگونه بیان می کند؟ لذا حرف زدن از خیانت یا فحشا اصلا برای من مثل تو خط قرمز نیست، بلکه من در نسبتی که این فیلم با این مضمون برقرار می کند، مشکل دارم. نسبت یعنی هنر. آیا سمپاتی برقرار می کند یا آنتی پاتی؟ «ابد و یک روز» از این لحاظ فیلم بدی بود! فراستی افزود: مخالف فیلم «ضد منافع ملی» چون اساسا اثر ضدملی فرمش نمی گیرد! تنها تکنیک می شود. قطعا من نیز فیلم هایی که منافع ملی را زیر پا بگذارند خواهم زد. این منتقد با بیان آنکه محتوا وجود ندارد، ادامه داد: این موضوع است که وجود دارد. فرم موضوع را به اندازه ای که می گیرد، به محتوا تبدیل می کند. «بچه های آسمان» نه موضوع، نه تم و نه محتوای آن دینی است. موسیقی، حرکت دوربین و صحنه سازی به گونه ای است که فیلم را دینی می کند و به من حس دینی می دهد. والا دیالوگ «خدا» و نماز و... فیلم را دینی نمی کند. این موضوع یا «چه» نیست که فیلم را دینی می کند، این حال فیلم و «چگونه» است که فیلم را دینی می کند. فهیم بیان داشت: اما فیلم «بچه های آسمان» اساسا تم اش براساس پارادیم اجتماعی ماست و تم فیلم یعنی عدالت طلبی همان «چه» یا محتوا است. فراستی پاسخ داد: فیلم «محمد رسول الله» از همان فیلمساز که فیلم خوب «بچه های آسمان» را ساخت و هردو قبولش داریم، از نظر من فیلم بدی است. از چه نظر بد است؟ چون اساسا فرم بدی دارد. به کل فیلم دینی نیست و اساسا فیلم را مسیحی کرده است. در نهایت افخمی بیان داشت: منظور من از فرم نظم معقول است. معقول یعنی اینکه بیرون از ما وجود دارد. یعنی 8 به اضافه 4 همیشه 12 می شود. حتی اگر همه مردم دنیا نخواهند. یعنی عقل و صورت های عقلی همه جای دنیا وجود دارند. ما وقتی سخن از فرم می زنیم، حرف از تکنیک نمی زنیم، بلکه حرف از نظم زیباشناسانه عقلی می زنیم که انکارپذیر نیستند. منظور ما این است که فرم ایرانی- اسلامی برای بیان حرف های خود نداریم. برنامه سینمایی «هفت» با اجرا و سردبیری بهروز افخمی هر هفته جمعه شب ها روی آنتن زنده شبکه سه سیما می رود.