آیین‌های عرض ارادت به سالار شهیدان؛ از پولکه گردانی در عجب شیر تا دسته زنان بنی اسد در آستانه اشرفیه

سرویس سبک زندگی فردا: امروز روز عاشوراست روزی که در آن باید بر محاسن به خون آغشته شده، بر گونه‌های خاک آلود، بر سرهای بالای نیزه و بر اجسادی که در بیابان برهنه رها شدند سلام کرد. روزی که بر غربت بدن‌های به زنجیر کشیده و جامه ربوده شده گریست. روزی که نه فقط شیعیان بلکه تمامی آزادگان جهان برای آن عزادار هستند. در این روز آیین‌های سنتی خاصی برای عرض ارادت به سیدالشهدا علیه‌السلام و شهدای کربلا در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شود. آیین‌هایی که در پس برپایی آن نوای «لبیک یا حسین» به گوش می‌رسد. مراسمی که از صبح روز عاشورا شروع شده و تا هفت روز پس از آن نیز ادامه پیدا می‌کند. در ادامه درباره چهار آیین سنتی ایرانی روز عاشورا، بیشتر خواهیم گفت.

خاکی‌ترین آیین عاشورایی مردم لر در سوگواری‌های مختلف از جمله برای درگذشت عزیزان خود و در عزاداری‌های مذهبی آیین « گِل مالی» را انجام می‌دهند. به گِل مالی در زبان لری «خَه‌رَّه گیری» گفته می‌شود. گل مالی در روز عاشورا در استان‌های غربی ایران به ویژه لرستان، کرمانشاه و ایلام برگزار می‌شود. مقدمات مراسم گل‌مالی از روز تاسوعا فراهم می‌شود. عده‌ای از جوانان هیئتی هیزم جمع‌آوری می‌کنند، تا در روز عاشورا برای خشک کردن کسانی که خود را گِل مالی می‌کنند، آتش روشن کنند. پس از جمع‌آوری هیزم عزاداران مقابل خیمه‌ها و تکیه‌های شهر حوضچه‌های بزرگ و کوچک آجری درست می‌کنند و درون حوضچه‌ها را پر از خاک نرم و الک شده می‌کنند و شیشه ای گلاب هم روی آن قرار می‌دهند تا در روز برگزاری مراسم خاک‌ها را با گلاب مخلوط کنند و گِل درست کنند.

مراسم گِل‌مالی صبح روز عاشورا و هم‌زمان با طلوع آفتاب آغاز می‌شود. عزاداران در کنار حوضچه‌ها می‌ایستند و سر تا پای خود را گِل مالی می‌کنند. سپس کنار آتش می‌ایستند تا گِل روی لباسشان خشک شود. پس از خشک شدن گِل‌ها عزاداری شروع می‌شود. عزاداران با ابیاتی مانند:«این بدن از کیست که سر ندارد ـ عزیز زهرا (سلام‌الله علیها) است کفن ندارد، زاده زهراست، عزیز زینب (سلام‌الله علیها) بی‌کس و یاور صحت ندارد» شروع به سینه‌زنی می‌کنند. با گرد هم آمدن دسته سینه‌زن‌ها گرد و غباری در فضا پراکنده می‌شود و روی چهره همه عزاداران می‌نشیند. غم‌ و اندوه را می‌شود در یک یک چهره‌های خاکی دید. آیین گِل‌مالی قدمتی چند صد ساله دارد که به عنوان میراث ملی کشور هم به ثبت رسیده است.

نوای سنج، دمام و نوحه‌های جان سوز بوشهری متفاوت‌ترین عزاداری برای سیدالشهدا علیه‌السلام در بوشهر برگزار می‌شود. سینه‌زنی و عزاداری در بوشهر به دوران زندیه بر می‌گردد، گرچه بیشتر کارشناسان معتقدند که شکل کنونی سینه زنی در بوشهر متعلق به دوره قاجاریه است. سینه‌زنان بوشهری ۵ تا ۲۰ حلقه به دور نوحه‌خوان مراسم تشکیل می‌دهند و به صورت هماهنگ و دایره‌وار همراه با نوای نوحه به دور او می‌چرخند. هر نفر با دست چپ کمر فرد کناری را می‌گیرد و با دست راست خود سینه می‌زند. شالی که هر یک از عزاداران به کمر خود بسته‌اند نشان همکاری و کمر همتی است که برای برگزاری هر چه بهتر مراسم بسته‌اند. یکی شدن دل‌های عزادار با هم و صدایی که به عرش می‌رسد این عزاداری را هر چه بیشتر باشکوه می‌کند. نزدیک پایان مراسم که می‌رسد و سینه‌زنی به اوج خود رسیده است، نوحه‌خوان با صدایی رسا و پس از مکثی کوتاه می‌گوید:«واحد» و گروه سینه‌زن یک صدا جواب می‌دهند:«الله واحد» پس از آن نوحه‌خوان، نوحه واحد را می‌خواند. این نوع سینه‌زنی از بوشهر به باقی شهرهای جنوبی ایران هم رسیده است.

نوحه‌های قدیمی بوشهر از موسیقی فولکلوریک این منطقه گرفته شده است. ترکیب آوای غم انگیز سنج، دمام و نوحه‌خوانی‌های جانسوز بوشهری‌ها قدمتی صد ساله دارد. علاوه بر این، نکته دیگری که عزاداری‌های بوشهری‌ها را خاص کرده، غذاهای نذری آنهاست. بوشهری‌ها برای صبحانه نان واش محلی با سبزی و گوشت پخته بین عزاداران پخش می‌کنند. نهار و شام هم معمولا شکر پلو یا قیمه بوشهری با گوشت و نخود له شده است.

مراسم «شام غریبان» نیز در بوشهر متفاوت از شهرهای دیگر ایران برگزار می‌شود. بوشهری‌ها در شام غریبان درحالی که علم‌ها را به صورت خوابانده حمل می‌کنند در معابر و تکیه‌ها حرکت کرده و با خاموش کردن چراغ‌ها در فضایی تاریک در غم شهدای دشت کربلا و اسارت حضرت زینب سلام‌الله اشک ماتم می‌ریزند.

پولکه ‌گردانی در روستای شیشوان پولکه گردانی مراسم باشکوهی است که در روستاهای آذربایجان شرقی برگزار می‌شود. قدمت این مراسم به دوران صفویه بر می‌گردد. این مراسم در شب‌های نزدیک به تاسوعا و شب عاشورا برگزار می‌شود. «پولکه» نام نوعی توپ آتشین ساخته شده با پارچه است که آن را با سیم می‌بندند و پس از نفت اندود کردن آتش می‌زنند. شب عاشورا در روستای شیشوان عجب شیر، شعله‌های آتش «پولکه» همراه با صدای طبل، دهل و عزادارانی که نام حسین علیه‌السلام را فریاد می‌زنند همه یادآور به آتش کشیده شدن خیمه‌های امام حسین‌ علیه‌السلام است. مراسم پولکه گردانی در میدان اصلی روستا و همراه با جمعیتی که از محله‌های دور و نزدیک به این روستا می‌آیند برگزار می‌شود. این آیین هم به عنوان یکی دیگر از آیین‌های عاشورایی به ثبت ملی رسیده است.

دسته عزاداری زنان بنی‌اسد در آستانه اشرفیه در یازدهمین روز از ماه محرم زنان آستانه اشرفیه دسته عزاداری «زنان بنی‌اسد» را در این شهرستان برگزار می‌کنند. این آیین سنتی در روز یازدهم محرم در برخی شهرهای گیلان و مازندران آغاز می‌شود و تا هفت روز پس از واقعه کربلا ادامه دارد. در این آیین سنتی که زنان روایتگر اصلی آن هستند، داستان قبیله‌ای نادم و محزون به تصویر کشیده می‌شود که پس از شهادت امام حسین علیه‌السلام و یارانش به کربلا می‌رسند. بنی‌اسد که از قبایل بزرگ، سلحشور و از قبایل «اسد بن خزیمه بن مدرکه» است شهرت‌اش به دلیل تدفین شهدای کربلاست. زنان و دختران آستانه اشرفیه در این مراسم، لباس‌هایی بلند می‌پوشند و در حالی که صورت خود را پوشانده‌اند به خیابان‌ها و امام‌زاده می‌آیند. بعضی از آنها با در دست گرفتن بیل چنین نشان می‌دهند که برای دفن شهدای کربلا می‌روند. زنان دیگر نیز ساقه برنج در دست گرفته و با آن بر سر و صورتشان می‌زنند. درست در روزهایی که دهه اول محرم و عزاداری‌های پرشور مردم به پایان رسیده، حالا نوبت به زنان گیلانی است که برای غربت حضرت زینب سلام الله علیها و شهدای کربلا عزاداری کنند.