بررسی دلایل ورود ترکیه به مناقشات عراق

خبرگزاری تسنیم: آذرماه سال 94 بود که خبر ورود نیروهای نظامی ترکیه به منطقه بعشیقه در نزدیکی موصل واقع در شمال عراق به تیتر یک رسانه‌های منطقه‌ تبدیل شد.

ورود حدود 150 نیرو به استعداد 25 تانک و نفربر و تعدادی ماشین مین روب باعث واکنش گسترده مقامات عراقی شد.

حیدرالعبادی نخست وزیر عراق در همین خصوص از آنها خواست فورا خاک این کشور را ترک کنند و یادآور شد: این نیروها بدون اجازه دولت عراق وارد این کشور شده‌اند که این مساله نقض حاکمیت کشورش است.

وزارت خارجه عراق نیز در بیانیه‌ای این اقدام ترکیه را نوعی "نقض" خوانده و هرگونه عملیات نظامی بدون هماهنگی با دولت فدرال بغداد را محکوم کرده بود.

در همین باره یک مقام امنیتی ترکیه اعلام کرده بود که دست کم صدها نیروی ترکیه‌ای برای ارائه خدمات آموزشی به نزدیکی موصل رفته‌اند و کشورهای عضو ائتلاف که علیه داعش عملیات انجام می‌دهند از این مساله آگاهند.

خبرگزاری رویترز نیز به نقل از دو مقام آمریکایی اعلام کرد: آمریکا از اعزام نیروهای ترکیه به شمال عراق مطلع بوده، اما آنها تصریح کردند که این اقدام ترکیه جزء فعالیت‌های ائتلاف تحت امر آمریکا نیست.

ورود نظامی؛ اعتراض عراقی و پاسخ ترکی

این واکنش‌ها و اعتراضات ادامه داشت تا سرانجام دولت ترکیه پذیرفت"بخشی" از نیروهایش را از خاک عراق خارج کند.

با خروج این نیروها از خاک عراق و درگیر شدن دولت بغداد به جنگ با تروریستهای داعش و تحولات سوریه، موضوع حضور نیروهای نظامی کمرنگ شد تا هفته گذشته که همزمان با ایام اظهارات مقامات ترک مبنی بر لزوم حضور و مشارکت نیروهای ترکیه در عملیات آزادسازی موصل، بیش از 200 نیروی نظامی ترک وارد شمال عراق شدند.

موج مخالفت‌ها علیه اقدام دولت ترکیه این بار بسیار گسترده‌تر از قبل بود، بخصوص اینکه در آستانه عملیات موصل انجام می‌گیرد.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه هفته گذشته اعلام کرد: کشورش در عملیات بازپس گیری موصل از داعش دخالت می‌کند و کسی نمی‌تواند کشورش را از شرکت در این عملیات منع کند.

حیدر العبادی، نخست وزیر عراق در کنفرانس مطبوعاتی در بغداد گفت: ترکیه هیچ نقشی در عملیات نظامی علیه داعش ندارد اما ما نمی‌خواهیم که برخوردی با نیروهای ترکیه در شمال عراق به وجود بیاید. ما با حضور نیروهای ترکیه مخالفیم چرا که حضور آن‌ها موجب کارشکنی در تلاش‌های عراقی‌ها در جنگ علیه داعش شده است. پافشاری آنکارا بر ماندن این نیروها در شمال عراق "غیر قابل توجیه" است.

نخست وزیر عراق حضور نیروهای خارجی در خاک عراق را خط قرمز خوانده و یادآور شد: نظامیان ترکیه خود را در پیک‌نیک فرض نکنند.

همچنین نماینده آیت‌الله سیستانی در کربلا و خطیب جمعه این شهر از همه کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای همجوار عراق خواست ضمن احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی عراق، تنها با موافقت دولت فدرال و از راه‌های قانونی نیروهای نظامی خود را به این کشور اعزام کنند.

بدنبال آن بنعلی یلدیریم نخست وزیر ترکیه در پاسخ با ادعای اینکه نظامیان ترکیه به دعوت دولت عراق و برای آموزش نظامیان عراقی به این کشور آمده‌اند گفت: سربازان ما به وظیفه شان عمل می‌کنند. در آنجا با داعش مبارزه می‌کنند. این مبارزه را تنها ما در سوریه و عراق انجام نمی‌دهیم. تمامی کشورها، سازمان ملل متحد و ائتلاف بین‌المللی انجام می‌دهند. آمریکا، روسیه و 60 کشور در مبارزه مشترک شرکت دارند. کارشناسان و سربازان کشورهایی که ارتباط فیزیکی و باطنی با عراق دارند، یا ندارند در آنجا مشغول به فعالیت هستند و این فعالیتها را به نام انسانیت ادامه می‌دهند. به همین دلیل اظهارات مقامات بغداد در این زمینه را خطرناک و تحریک آمیز می‌دانم. سربازان ما امروز به آنجا نرفته‌اند، مدتهاست که در آن جا هستند.

این جنگ لفظی همچنان ادامه دارد و طرف ترکی ضمن رد خواسته دولت عراق برای تخلیه شمال این کشور، دولت بغداد را به دلیل آنچه حضور نیروهای کشورهای دیگر با رضایت دولت مرکزی می‌خواند مورد شماتت قرار می‌دهد.

وزارت خارجه آمریکا نیز در واکنش به اعلام آمادگی ترکیه برای شرکت مستقیم در عملیات آزادسازی موصل و حضور نیروهای این کشور در شمال عراق اعلام کرد عملیات موصل به رهبری عراقیها انجام می‌شود و همسایگان این کشور باید به حاکمیت و یکپارچگی خاک عراق احترام بگذارند.

چراغ سبز دولت اقلیم به ورود نظامی ترکیه

در همین باره صفین دزه‌یی، سخنگوی دولت اقلیم کردستان در بیانیه‌ای اعلام کرد: نیروهای ارتش ترکیه در چارچوب ائتلاف بین‌المللی ضد داعش وارد عراق شده‌اند و برای تعلیم و تجهیز نیروهای عراقی در استان نینوا پایگاه نظامی احداث می‌کنند.

به گفته دزه‌یی، ارتش ترکیه یک پایگاه نظامی را در استان نینوا برای آموزش و تجهیز نیروهای عراقی احداث کرده و طی روزهای اخیر نیز با هدف گسترش فعالیت‌ها در این پایگاه، شماری از مستشاران نظامی به آن اعزام و همچنین تجهیزات نظامی بیشتری به آن منتقل شده است.

وی افزود: ارتش ترکیه اواخر سال گذشته میلادی دو پایگاه نظامی را در مناطق سوران و قلاچولان برای آموزش نیروهای پیشمرگ احداث کرده است.

سوابق حضور نظامیان ترکیه در اقلیم کردستان عراق

اما حضور ارتش ترکیه در کردستان عراق مسئله‌ای نیست که تازگی داشته باشد.

توافق امنیتی میان ترکیه و عراق در سال 1981 در دوران رژیم بعث صدام این اجازه را به ترکیه داد که نیروهای نظامی خود را برای تعقیب اعضای مسلح احزاب مخالف به عمق 20 کیلومتری خاک عراق اعزام کند. از سال 2006 نیز ارتش ترکیه اقدام به ایجاد پایگاه‌های نظامی در خاک کردستان در شمال عراق کرد و این پایگاه‌ها اکثراً در استان دهوک ایجادشده‌اند و شمار آن‌ها در حال حاضر به 10 پایگاه می‌رسد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از پایگاه نظامی بامرنی با 600 نیروی نظامی، پایگاه نظامی کانی ماسی با 400 کماندوی ارتش ترکیه که مسئولیت جلوگیری از ورود نظامیان پ.ک.ک به خاک ترکیه را بر عهده‌دارند و همچنین در زاخو، دهوک، اربیل و باقونه و آمدی نیز در پایگاه‌های مختلف 130 نیروی نظامی ترکیه حضور دارند و در منطقه سمیل نیز یک مرکز اطلاعاتی ترکیه مستقر است.

بیشتر این نیروها در سال 1997 و به درخواست حزب دمکرات کردستان که درگیر جنگ داخلی با حزب اتحادیه میهنی بود در کردستان عراق مستقر شده‌اند. حزب دمکرات در دهه 90 در درگیری با پ.ک.ک نیز همپیمان ترکیه بوده است.

در سال 2003 پارلمان کردستان عراق و در سال 2005 نیز مجلس نمایندگان عراق به‌ صورت رسمی خواستار خروج ارتش ترکیه از خاک کردستان عراق شدند، اما ترکیه هیچ اقدامی در این راستا انجام نداد و به گفته صفین دزه یی، سخنگوی دولت اقلیم کردستان، اواخر سال 2014 میلادی ارتش ترکیه دو پایگاه نظامی جدید در مناطق سوران و قلاچولان برای آموزش نیروهای پیشمرگ احداث کرده است.

ریشه‌های تاریخی یک حضور؛ از اداره موصل تا محافظت از جان شهروندان در منطقه

این حضور اما ریشه‌های تاریخی نیز دارد.

امین بازارچی در خصوص ریشه‌های تاریخی حضور ترکیه در موصل می‌گوید، این شهر که ترکمان‌ها نیز در آن سکونت دارند با ترکیه دارای مرزها و تاریخ مشترک است و به همین دلیل برای ترکیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و هرگونه خطر و تهدید گروه تروریستی داعش برای این شهر خطری بزرگ برای ترکیه به شمار می‌رود.

ترکیه بر اساس توافقنامه لوزان حتی تا پایان دهه هشتاد میلادی بخشی از بودجه سالانه خود را از درآمدهای نفتی موصل تأمین می‌کرد. همچنین ترکیه در سال 1926 میلادی بر اساس معاهده آنکارا که در آن زمان عراق تحت سیطره انگلیس قرار داشت، کفالت شهروندان خود را در شهر موصل عهده‌دار بود که برخی از مفاد این معاهده به این شرح است: 1- اداره شهر موصل در عراق نیابتی به ترکیه واگذار می‌شود. 2- محافظت از جان شهروندان ترکیه در موصل نیابتی به آنکارا واگذار می‌شود.

ترکیه در آن زمان حق داشت حتی بر مساحت 90 کیلومترمربع در موصل و حتی تا شهر کرکوک و مناطق ترکمان نشین سیطره یابد و حق داشت در صورت تعرض به امنیت مناطقی که شهروندانش در آن سکونت دارند، با این تعرض و تهدید مقابله کند.

این معاهده یا توافقنامه اکنون نیز به ترکیه حق مداخله در موصل را می‌دهد و ترکیه بر اساس آن می‌تواند در صورت نفوذ عناصر پ.ک.ک به اطراف شهر موصل برای انجام عملیات تروریستی، با آن‌ها مقابله کند (که البته تنها گروه کردی پ ک ک را شامل می‌شود و نه گروه‌های تروریستی دیگر مانند داعش را).

بر اساس ماده 51 منشور سازمان ملل متحد، ارتش ترکیه می‌تواند همان‌طور که در عملیات سپر فرات در سوریه مداخله کرده بود، در موصل نیز مداخله کند.

همچنین بیان این نکته نیز جالب است که در پی اشغال عراق از سوی آمریکا طرحی برای الحاق موصل و استان کرکوک به اقلیم کردستان تهیه‌ شده بود، اما ترکیه بر اساس توافقنامه آنکارا مداخله و از اجرای این طرح جلوگیری کرده بود؛ با این‌ حال اکنون دولت اقلیم کردستان بر موصل و کرکوک که به‌ طور خاصی به دولت مرکزی عراق مرتبط هستند، همچنان سیطره دارد.

ترکیه هرگز از حقوق مشروع و قانونی خود در موصل و کرکوک دست برنخواهد داشت و اردوغان در سخنان اخیر خود تلویحاً بر این مسئله تاکید کرده است.

ترکیه از حق «خودخوانده» برای حضور در شمال عراق کوتاه نخواهد آمد

تحولات سال‌های اخیر منطقه باعث شده تا ترکیه سیاست خارجی خود را در شمال عراق و سوریه با استفاده از ابزار نظامی هم که شده دنبال کند زیرا در هر دو منطقه ضمن احساس تهدیدات امنیتی، منافع بلند مدت خود را نیز در خطر می‌بیند.

به نظر می‌رسد که ترکیه امروز به این نتیجه رسیده که رقیب منطقه‌ای این کشور یعنی ایران در سوریه و عراق دست بالاتر را دارد و همچنین کردهای پ ک ک و همپیمانان سوری آنها با استفاده از شرایط منطقه‌ای و گسترش تروریسم و به تبع آن کسب مشروعیت در مقابله با تروریسم عمق استراتژیک ترکیه در منطقه را با خطر از دست رفتن روبرو کرده‌اند.

بر همین اساس است که شاهدیم دولتمردان آنکارا در مقابل اعتراض بغداد به ورود بدون اجازه ترکیه به موصل به بهانه آموزش نیروهای نظامی عراقی و نیز مشارکت در جنگ موصل، سختترین واکنش‌ها را نشان می‌دهند تا آنجا که نخست وزیر ترکیه اعلام می‌کند، چرا از همه کشورها باید در عراق حضور داشته باشند ولی ما که همسایه هستیم و تحولات عراق مستقیماً بر ما تاثیر می‌گذارد حق حضور نداشته باشیم؟!