«عکس العمل» به بحران جمعیتی کشور/ مشکلاتی از مهدکودک تا خانه سالمندان

سرویس اجتماعی فردا؛ یاسین قاسمی: چند سالی هست که کارشناسان و متخصصان جمعیت‌شناسی کشور نسبت به کاهش زاد و ولد و همواره پیر شدن جامعه را هشدار می‌دهند. آنها معتقدند که سیاست‌های کنترل جمعیت که سال 72 به مصوبه مجلس شورای اسلامی رسیده است دیگر کارساز نبوده و باید خانواده‌ها را تشویق کرد تا فرزند بیشتری داشته باشند. اما اگر وضع فعلی کشور ادامه‌دار شود، کشور در آینده نیروی کار به حد کافی نخواهد داشت و بافت فرسوده جمعیتی کشور دیگر کارایی اقتصادی نداشته و از تولیدکنندگی به مصرف‌کنندگی مبدل خواهند شد.

بانک جهانی نیز در گزارشی با عنوان «گزارش توسعه جهانی» نسبت به سرعت بالای پیری جمعیت در ایران و برخی کشورهای دیگر هشدار داده است و می گوید ایران، هند، سنگاپور و تایلند در آینده نزدیک با پیری شدیدی مواجه خواهند شد. در این گزارش نسبت جمعیت غیرفعال ایران به جمعیت فعال طی 38سال آینده 5 برابر می شود.

شاید به جرأت می‌توان اولین اثر فیلم-مستند در حوزه بحران جمعیت را، مستند «عکس‌العمل» به کارگردانی مهدی محمودی و تهیه‌کنندگی سیدسلیم غفوری دانست که در آن سعید سعادتی، خبرنگار حوزه اجتماعی، روایت‌گری این مستند را بر عهده دارد.

این مستند به بحث و ارزیابی ضریب رشد جمعیتی و نسبت آن به توسعه اقتصادی در کشور می‌پردازد که طبق تحقیقات صورت گرفته، یکی از دلایل کاهش فرزند‌آوری در بین ایرانیان را مشکلات اقتصادی می‌داند و معتقد است که مردم دیگر به آن شعاری که می‌گوید: «آن کس که دندان دهد، نان دهد» توجهی ندارند و سعی می‌کنند با فرزند کمتر، از لحاظ اقتصادی در مضیقه قرار نگیرند.

آیا با این دیدگاه می‌توان جلوی بروز مشکلات بعدی را گرفت؟ بدون تردید کشورهایی که دارای نیروی کار متخصص و فعال باشند، می‌توانند مدیریت آتی جهان را به دست گرفته و از مدیران اجرایی قوی برخوردار باشند، همچنین زمانی که رشد جمعیتی در کشور سیر نزولی داشته باشد به سمت طراز منفی حرکت خواهد بود.

راوی مستند به هرم سنی جمعیت ایران که در حال انتقال از جوانی به سال‌خوردگی است، اشاره دارد و اگر نقطه شروع کاهش باروری در ایران را از سال 1365 در نظر بگیریم، تا سال 1425 ساختار کلی جمعیت که همانند یک اندام‌واره باید در تمامی بخش‌های مختلف آن تعادل و پویایی باشد، کاملا سال‌خورده خواهد شد.

دکتر مروتی، کارشناس شورای عالی انقلاب فرهنگی در این مستند می‌گوید: «مسئولین مربوطه در حوزه سلامت چه اقداماتی کردند؟ آیا عقیم‌سازی به سلامت کمک می‌کند؟ آیا عمل سزارین که ایران رتبه اول در دنیا را دارد، به سلامت کمک می‌کند؟ آیا در مجلس قانونی در حمایت از فرزند‌آوری مردم تصویب شده است؟ ؛ چه بسا دردناک‌تر از این مسائل، عدم لغو کامل قانون تنظیم خانواده که مصوبه مجلس شورای اسلامی در سال 1372 است.»

در ادامه مستند دکتر محمدجواد محمودی کارشناس جمعیت شناسی و عضو هیئت علمی وزارت علوم درباره رشد جمعیت و نرخ باروری کشور در کشور می گوید: «از حدود 15سال پیش نرخ باروری در کشور ما زیر حد جانشینی است، یعنی کمتر از 2فرزند به ازای هر زن! بنا بر این نرخ رشد جمعیت ثابت نمی‌ماند و باعث چالش در جمعیت آینده ایران می‌شویم ؛ حدود 22 تا از استان‌های ما تعداد فرزندانی که به ازای هر زن به دنیا می‌آید، زیر 2نفر است و فقط 2تا از استان‌های کشور بالاتر از 2فرزند است. همچنین کاهش نرخ رشد جمعیت پدیده نامطلوبی نیست، منتها باید به صورت تدریجی و موزون باشد اتفاقی که در ایران افتاده، نرخ رشد جمعیت بشدت در حال کاهش است. به طور مثال نرخ رشد کاهش جمعیتی که در 15-20سال گذشته داشتیم، کشورهای انگلیس و اروپایی در عرض 100سال این روند را طی کردند.»

با این وجود مستند مزبور نقاط ضعفی نیز دارد که باعث نارسایی دقیق‌تر مفهوم آن شده است. از جمله ضعفی که در مستند نمود پیدا کرده است عدم ارائه اطلاعات کافی و مهم به مخاطب درباره پیامدهای نامطلوب کاهش جمعیت است؛ مثل کاهش جمعیت موجب پیری جمعیت که در نهایت عامل مهمی در عقب‌ماندگی و عدم توسعه اقتصادی کشور می‌شود. از دیگر پیامدهای منفی کاهش جمعیت که می‌توانست در مستند به آن اشاره کرد، آسیب‌های اخلاقی و تربیتی، انقطاع نسل بشر، هزینه نگهداری سالمندان، تضعیف در نیروی دفاعی کشور، کاهش جمعیت جوان و نخبه کشور و... است.

از دیگر ضعف‌های مستند، عدم مصاحبه با اساتید برجسته در حوزه جمعیت شناسی، از جمله دکتر عباسی شوازی، دکتر نقوی، دکتر زنجانی و... است. کارگردان مستند «عکس‌العمل» فقط اکتفاء به نظرات دکتر محمدجواد محمودی کرده است. همچنین گسترد‌گی موضوع بحران جمعیت و فراگیری آن در تمامی بخش‌های مختلف جامعه، نیازمند آن بود که زمان مستند افزایش پیدا می‌کرد و به ابعاد دیگری از علل کاهش جمعیت و پیامدهای ناگوار آن پرداخته می‌شد.

مثلا وقتی مربی مهد کودک در مستند اشاره می‌کند که: «مشکل اساسی کودکان امروزی این است که تنها هستند و در خانواده تک فرزندی رشد می‌کنند. یکی از دلایلی که والدین، فرزند دوم را وارد زندگی خود نمی‌کنند، بخاطر مشکلات اقتصادی است چرا که والدین معتقدند تمام امکاناتی که به فرزند اول دادند، حتما باید به فرزند دوم نیز بدهند که البته این تفکر غلط است و حضور دو فرزند باعث می‌شود تهیه وسایل برای این دو کودک به حالت توازن و تعادل در بیاید.»

بی‌تردید، نوع نگاه والدین ناشی از عدم درک درست تربیت و پرورش فرزندان است چرا که آنان معتقدند حتما باید بهترین امکانات را برای هر کدام از فرزندان خود فراهم آورند و این امر باعث توقعات کاذب در فرزندان می‌شود. همچنین علل کاهش فرزندآوری ایرانیان علاوه بر بعد اقتصادی، بعد روان‌شناسانه را نیز در بر می‌گیرد و همچنین نمی‌توان به این دو بعد اکتفاء کرد چرا که ابعاد دیگری هم وجود دارد که باید بررسی و ارزیابی شود.

از نقاط قوت مستند، رابطه صمیمی و گرم بین راوی و افراد مختلف در مهدکودک‌ها، خانواده‌ها و سالمندان است، و به نوعی کارشناسان اصلی مستند، خود مردم هستند که علل داشتن فرزند کم و یا اثر کم شدن جمعیت جوان کشور را بیان می‌کنند.

با این تفاسیر، تولید مستند مزبور در حوزه بحران جمعیت، جزو اولین فیلمهایی است که توانست به بررسی و ارزیابی کاهش جمعیت در ایران بپردازد. شاید در آینده آثار دیگری با ورود به فاز جدید برای بررسی دقیق علل و پیامدهای منفی بحران جمعیت،به ارائه راه حل‌های متفاوتی در جلوگیری از پیری جمعیت ایران بپردازد.