بیرجند کجاست؟ بروجرد چطور؟ شیراز استان است یا شهر؟ می‌دانید هم در شمال کشور رودبار داریم و هم در جنوب؟ رودبارها دقیقاً کجای کشور هستند؟ به سمت دماوند که می‌ایستید، شمال غربی و جنوب شرقی کدام سمت شانه چپ و راست‌تان می‌شود؟ آیا شما هم از آنهایی هستید که تا این پرسش‌ها را می‌شنوید پا به فرار می‌گذارید؟ جغرافیا برایتان ترسناک است؟ آیا جغرافیا برایتان خلاصه شده در اطلس، نقشه جغرافیایی و جهت و فلش؟ جهت‌هایی که از آن سر در نمی‌آورید. شاید هم از آنهایی بوده‌اید که تاریخ و جغرافیا را همیشه در پیوند با هم دیده‌اید و بارها شانه بالا انداخته و گفته‌اید اصلاً اینها به چه کاری می‌آید و کجای زندگی قرار است از این اطلاعات بی‌سر و ته استفاده کنید. شاید هم از آن دانش‌آموزانی بوده‌اید که جغرافیا را هم حفظ می‌کردید. نقشه، اطلس و همه چیز را مانند فرمول‌های ریاضی و فیزیک که خیلی‌ها نمی‌فهمیدیم و فقط و فقط حفظ‌شان می‌کردیم، شاید برای همین جغرافیا در زندگی‌تان بی‌معناست.
آنها که جغرافیا می‌دانند و نمی‌دانند
حمید 33 ساله از آنهایی است که حسابی جفرافیا می‌داند؛ نه فقط جهت‌ها را خیلی خوب می‌شناسد که پایتخت همه کشورها را هم از حفظ است و می‌داند هر قاره چه ویژگی‌های جغرافیایی دارد. جغرافیای ایران که سهل است، جغرافیای غرب و شرق را هم از بر است. برای همین گاهی چنان از بی‌اطلاعی مردم از جغرافیا شگفت زده می‌شود که نگو و نپرس: «چند روز پیش آدرس خانه‌ام را به دوستم دادم و بارها برایش گفتم باید سمت جنوب غربی‌ات را بگیری و بیایی بالا. این دوست عزیز نه می‌فهمید جنوب غربی کجاست و نه بالا کدام سمت؟ آخر این اطلاعات، مورد نیاز هر کسی است! نمی‌توانی بگویی علاقه ندارم و بی‌خیال شوی. همه خودشان را راحت کرده‌اند و با یک کلمه علاقه ندارم و به چه دردی می‌خورد، بی‌خیال یادگیری می‌شوند.»
حمید سری تکان می‌دهد و ادامه می‌دهد: «همین چند وقت پیش بود که یکی از دوستانم با هیجان برایم گفت تازه از استان شیراز برگشته! نزدیک بود از تعجب شاخ در بیاورم. برایش توضیح دادم شیراز استان نیست و استانی به نام فارس در کشور داریم که مرکزش شهر شیراز است. فکر می‌کنی جوابش چه بود؟ من از جغرافیا متنفرم. راستش در جوابش فقط سکوت کردم. به نظرم اینها را هر کسی باید بداند. اطلاعات عمومی معمولی است و ندانستنش عیب است.»
زهره 38 ساله که به خاطر ضعف در جغرافیا در رانندگی هم پیشرفت خوبی نداشته، از این موضوع ناراحت است: «من واقعاً موقع رانندگی گیج می‌شوم؛ اصلاً جهت‌ها را تشخیص نمی‌دهم. فکر می‌کنم آن طور که باید و شاید دبیرستان به ما جغرافیا یاد ندادند. یک بار نقشه خوانی با ما تمرین نکردند. باید همه چیز را حفظ می‌کردیم. یعنی همه چیز در تئوری خلاصه می‌شد. نه بازدید علمی در کار بود نه آزمایشگاه جفرافیایی. من الان ضعفم فقط در جهت‌یابی نیست، حتی نمی‌دانم کدام شهر در کدام استان است. پوشش گیاهی‌اش چیست. کتاب‌های جغرافیای دوره دبیرستان قطور بود و پر از اطلاعات از ایران و جهان، اما نهایتش چه شد؟ این روزها فرزندم هم همین وضعیت را دارد؛ کتاب جغرافیای کلاس هشتم پر است از اطلاعات رودها و آتشفشان‌های دنیا. به همین دلیل این روزها با کتاب‌های جغرافیایی ساده موجود در بازار، سعی می‌کنیم هر دو با هم جغرافیا بیاموزیم.»
بی‌توجهی به علوم انسانی و ضعف جغرافیا
خیلی‌ها ضعف جغرافیا را با همان بی‌توجهی عمومی جامعه به علوم انسانی مرتبط می‌دانند؟ اینکه آنقدر به علوم انسانی در کشور بی‌توجهی شده که دانش‌آموزان از همان دوره تحصیل در دبیرستان اصولاً علاقه چندانی به تاریخ و جغرافیا نشان نمی‌دهند. دانشگاه هم که به کنار، اصلاً خیلی‌ها نمی‌دانند رشته‌ای به نام جغرافیا داریم! تازه آن عده هم که می‌دانند می‌پرسند بعد از خواندن جغرافیا باید چکاره شوند؟ یعنی حتی نمی‌دانند کاربرد علم‌شان در کجا خواهد بود و کدام سازمان و نهاد آنها را به استخدام درمی‌آورد. حتی خیلی‌ها نمی‌دانند یک جغرافیدان اساساً چه می‌کند؟ آنها می‌پرسند اصلاً کاربرد واقعی این علم در زندگی‌مان چیست؟
مریم قربانی، کارشناس ارشد جغرافیاست با 29 سال سابقه تدریس همین علم: «هر علمی برای جا افتادن نیاز به فرهنگ‌سازی دارد. علوم انسانی در کشور ما جایگاه واقعی خودش را ندارد. نقش استعمار را نباید در این میان نادیده گرفت. کشورهای استعمارگر همیشه سعی کرده‌اند کشورهای در حال توسعه را از این جهت عقب نگهدارند. تاریخ یک کشور، یعنی هویت آن و جغرافیا هم یعنی شناخت موقعیت، آمایش سرزمین و شناخت منابع طبیعی و انسانی‌اش. آمایش سرزمین یعنی نظم سرزمین. جغرافیا رابطه متقابل انسان و محیط را تعریف می‌کند. پس جغرافیا علمی کاربردی است تا زندگی بشر را بهتر کند. اگر همه اینها را بشناسیم قطعاً هدف استعمار هم قرار نمی‌گیریم.»
او ارتباط جغرافیا و محیط زیست را بسیار پررنگ ارزیابی می‌کند: «خیلی از اتفاقاتی که این روزها در حوزه محیط زیست کشور رخ داده به خاطر ندانستن علم جغرافیاست. در بحث دریاچه ارومیه، اگر طی 20 سال اخیر جغرافیدان‌ها حضور داشتند، آیا این اتفاقات رخ می‌داد؟ یا در منطقه 22 که محل ورود هوای تازه تهران است، برج‌سازی نمی‌کردیم و «میکرو کلیمای» محلی را نابود نمی‌کردیم. بنابراین تا وقتی نتوانیم منابع طبیعی و انسانی‌مان را هماهنگ کنیم، معلوم است به جغرافیای کاربردی نرسیده‌ایم.»
او که سال‌ها جغرافیا تدریس کرده، توضیح می‌دهد: «وقتی پدر و مادری می‌بینند نمره ریاضی فرزندشان کم است، بدو بدو به مدرسه می‌آیند تا دلیلش را بدانند. اما اگر نمره جغرافیا و تاریخ افت کند، اهمیت نمی‌دهند. می‌گویند اینکه نمی‌داند کوه و دریا کجاست چه اهمیتی دارد؟ البته این نکته را هم نادیده نمی‌گیرم که ما در مدارس با روش‌های نوین جغرافیا تدریس نمی‌کنیم. زمان اندک است و کتاب‌ها پرحجم. بچه‌ها را کمتر به دل طبیعت می‌بریم و روش‌های آموزش جذابی نداریم؛ تنها ابزار معلم برای تدریس گچ و تخته است. درحالی که دست کم مدارس باید برای تدریس این علم به ابزارهای هوشمند دسترسی داشته و به اینترنت متصل باشند. شاید همه اینها باعث شده خیلی از دانش‌آموزان، خلیج‌فارس را از دریای خزر تشخیص ندهند یا سؤالاتی چنان پرت بپرسند که متعجب بر جا بمانی.»
به گفته او در کشورهای اروپای غربی در کنار طرح‌های مهم اقتصادی و اجتماعی حتماً یک جغرافیادان هم حضور دارد و تا او تأیید نهایی را ندهد، هیچ طرحی کلید نخواهد خورد. این افراد متخصص، حتی جهت وزش باد را هم پیش‌بینی می‌کنند.
پدر علم جغرافیا، مهارت‌های زندگی و نگاه کل‌نگر
پروین مقدم، فارغ‌التحصیل و مدرس جغرافیا هم درباره این همه بی‌اطلاعی و ضعف جغرافیا در کشور ابراز تعجب و نگرانی می‌کند: «جغرافیا با توجه به ماهیت و امکاناتی که فراهم می‌کند، از جمله بین رشته‌ای بودن و نگاه کل‌نگر به پدیده‌ها و در آموختن انواع مهارت‌های زندگی و نگاه توسعه‌ای، مفید است. اصلاً کسی در کشور ما می‌داند پدرعلم جغرافیا کیست؟ چند نفر استاد عباس سحاب را می‌شناسند. او با شش ماه تلاش بی‌وقفه و شبانه روزی خود، نخستین نقشه توریستی شهر تهران را تهیه کرد.»
به گفته او وقتی 80 درصد فارغ‌التحصیلان رشته علوم انسانی به ادامه تحصیل در رشته حقوق تشویق می‌شوند، ما چه انتظاری از دانش‌آموزان می‌توانیم داشته باشیم که برای تحصیل در دانشگاه تاریخ و جغرافیا را انتخاب کنند. این درس در کنکور هم درصد بسیار پایینی دارد و عملاً به دانش‌آموز این پیام را می‌دهیم که این درس بی‌اهمیت است.
هر چند این روزها رشته گردشگری باعث شده توجه مردم به تاریخ و جغرافیا بیشتر شود. اما جغرافیا فقط نشانه‌شناسی و شناخت نقاط مختلف کشور نیست و در سطوح بالا به ژئوپلتیک ختم می‌شود که ارزش این علم را بالا می‌برد. تمام کشورهایی که قدرتمندند با دانش جغرافیا ارتباط نزدیکی دارند. این با یک بررسی ساده قابل درک است.
اگر هنوز هم نمی‌دانید جنوب کدام سمتی است که ایستاده‌اید و شرق کدام سو؟ نهاوند در کدام استان قرار دارد یا اسفراین و گیلانغرب کجاست یا جغرافیا چه کاربرد عملی در زندگی‌تان دارد؟ دیر نشده، کلی کتاب برای دانستن درباره جغرافیا هست، آن هم به زبانی بسیار ساده.