روزنامه ایران: در آخرین ساعات شبانگاه روز جمعه، خبری مبنی بر وقوع کودتای نظامی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دست به دست شد؛خبری که بسیاری را تا صبح بیدار نگاه داشت تا آخرین تحولات و ناآرامی‌های ترکیه را در میان سیل اخباری که در شبکه‌های اجتماعی و کانال‌های متعدد تلگرام دست به دست می‌شد، پیگیری کنند. دسترسی مردم جهان به عکس‌ها و اخبار لحظه به لحظه از اتفاقات این کشور، مدیون شبکه‌های اجتماعی بود. هرچند گفته می‌شد در ساعات آغازین ناآرامی‌های ترکیه، دسترسی مردم ترکیه به این ظرفیت‌ها غیرممکن یا حداقل بسیار سخت بود.
گزارش‌های ضد و نقیض قطع اینترنت در ترکیه
در جریان کودتای نظامی نافرجامی که در ترکیه رخ داد، گزارش‌های ضد و نقیضی از قطع اینترنت، کاهش دسترسی کاربران به شبکه‌های اجتماعی، مسدود یا کند شدن آنها منتشر شد ولی به هرحال انتشار عکس‌ها و اخبار مختلف درباره این واقعه را می‌توان دلیلی برای نادرست خواندن قطع کامل اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مختلف دانست. در این زمینه مؤسسات و سازمان‌های مختلف نیز نظرهای متفاوتی داشتند به عنوان مثال Turkey Blocks سازمانی که میزان سانسور اینترنت را در ترکیه نظارت می‌کند در شامگاه جمعه در توئیت خود، از مسدود بودن شبکه‌های اجتماعی فیس بوک، توئیترو یوتیوب خبر داد و افزود که این محدودیت شامل همه شبکه‌های اجتماعی نمی‌شود و به عنوان مثال Vimeo و اینستاگرام همچنان فعال هستند.
ولی همین گروه در توئیت بعدی خود آورده است: اطلاعات ما نشان از ممانعت از فعالیت شبکه‌های اجتماعی در ترکیه حداقل برای 2ساعت دارد ولی شواهدی مبنی بر مسدود بودن و قطع کامل اینترنت در این کشور در دست نیست. این سازمان، تنوع سرویس‌های موجود را دلیلی برای عدم موفقیت در بلوکه کردن کل اینترنت در این کشور دانست و افزود: مردم ترکیه از خدمات جدید لایو ویدئوی فیس بوک(Facebook Live) برای پخش تصاویر زنده از این کشور استفاده کردند و صدای خود را به گوش مردم جهان رساندند. این موضوع مورد تأیید کاربران ترکیه نیز قرار گرفت و به گفته مردم ترکیه، هرچند فیس بوک و توئیتر برای ساعاتی از دسترس خارج شد ولی پس از مدتی، کاربران توانستند با سرعت بسیار پایین از آن استفاده کنند. البته این تنها مخالفان کودتا نبودند که از این ظرفیت بهره گرفتند و حامیان کودتای نظامی نیز با ارسال تصاویر و ویدئوهای زنده، از شبکه‌های اجتماعی بهره گرفتند.
واکنش‌های رسمی شبکه‌های اجتماعی
در میان گزارش‌ها و نظریه‌های مختلف درباره قطعی اینترنت، سرانجام برخی شبکه‌های اجتماعی نسبت به این موضوع واکنش نشان دادند.
به عنوان مثال توئیتر در اکانت رسمی @policy خود، مسدود شدن کامل این شبکه اجتماعی در خلال کودتا را تأیید نکرده و در توئیت خود آورده است: این شبکه اجتماعی در ترکیه مسدود نبوده ولی به نظر می‌رسد در سرعت ترافیک ما تغییرات عمدی ایجاد شده بود تا سرعت پایین بیاید.
سخنگوی یوتیوب نیز با رد مسدود بودن این شبکه اجتماعی در خلال ناآرامی‌های اخیر ترکیه گفته است: ما از اخبار منتشر شده درباره مسدود شدن یوتیوب آگاه هستیم ولی آنچه ما می‌دانیم این است که این شبکه اجتماعی هیچ مشکلی نداشته است.
هرچند فیس بوک از هرگونه پاسخی در این زمینه امتناع کرده است ولی کاربران می‌گویند برای مدتی نمی‌توانستند به این شبکه اجتماعی پرطرفدار دسترسی داشته باشند البته برخی نیز ازطریق VPNموفق شدند دولت را دور زده و از Facebook Live و توئیتر استفاده کردند. گفته می‌شود میزان دانلود در ترکیه با استفاده از VPN در 2ساعت اولیه کودتا بیش از 300درصد افزایش داشته است. به نظر می‌رسد در جریان ناآرامی‌های اخیر ترکیه، سایر شبکه‌های اجتماعی هیچ مشکلی نداشتند و از آنها می‌توان به Periscope، یک اپلیکیشن ویدئویی با قابلیت پخش زنده اشاره کرد که توسط توئیتر خریداری شده است.واتس اپ یک اپلیکیشن پیام رسان موبایلی که تحت مالکیت فیس بوک قرار دارد نیز یکی دیگر از شبکه‌های اجتماعی محسوب می‌شود که در تمام ساعات ناآرامی ترکیه، کاملاً فعال بود.
تاریخچه سانسور اینترنت در ترکیه
نام ترکیه همیشه با سانسور اینترنت و ممانعت از فعالیت شبکه‌های اجتماعی همراه بوده و Access Now یک گروه مدافع حقوق دیجیتالی در این زمینه نوشته است: ترکیه در زمینه سانسور اینترنت، تاریخچه‌ای طولانی دارد به گونه‌ای که در سال 2007، قانون سانسور اینترنت را به تصویب رساند؛قانونی که به دولت اجازه می‌دهد هر وب سایتی را مسدود و دسترسی به آن را غیرممکن کند. هرچند این قانون برای مقابله با سایت‌های مستهجن به تصویب رسید ولی فعالان آزادی اینترنت معتقدند این، ظاهر قضیه است و این نظارت و کنترل‌ها در ناآرامی‌های سیاسی یا برای سانسور سخنان مخالفان دولت به کار می‌رود.
در بخشی دیگر از گزارش این گروه آمده است: تنها در سال‌جاری میلادی، 3بار شاهد مسدود شدن اینترنت در این کشور بوده‌ایم که البته بیشترین قطعی اینترنت مربوط به زمان حمله تروریستی به فرودگاه آتاتورک در استانبول است.ترکیه سال هاست که برای فیلترکردن سایت‌هایی خاص و محتوای آنها و نیز اصلاح قوانین اینترنت به منظور افزایش کنترل دولت بر محتوای آنلاین اقدام کرده است و دقیقاً زمانی که جامعه به بیشترین اطلاعات نیاز دارد، همچون بعد از حوادث تروریستی، منتشر شدن اخبار فسادهای مالی و حالا هم پس از یک کودتای نظامی، مانع فعالیت برخی شبکه‌های اجتماعی می‌شود. در این گزارش همچنین گفته شده است که ممنوعیت فعالیت شبکه‌های اجتماعی در ترکیه پیش از این نیز دیده شده است به عنوان مثال در سال 2014 توئیتر و یوتیوب در ترکیه مسدود شد و در 2015 نیز دادگاهی در ترکیه، حکم به ممنوعیت موقتی فعالیت یوتیوب، توئیتر و فیس بوک در این کشور داد، پس کند شدن اینترنت و کم شدن دسترسی به شبکه‌های اجتماعی در خلال کودتای نظامی ترکیه، چندان دور از ذهن نبود و حتی اطلاعات کمپانی cloudflare نشان از کاهش 50درصدی ترافیک اینترنت خروجی از ترکیه دارد.
استفاده مناسب اردوغان از توئیتر
اما براستی نحوه تعامل دولت ترکیه و در رأس آن، رئیس جمهوری این کشور با اینترنت و فضای مجازی چگونه است؟ در پاسخ باید گفت که «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه یک منتقد صریح رسانه‌های اجتماعی محسوب می‌شود به صورتی که در سال 2013 از توئیتر به عنوان «تهدید» برای جامعه یاد کرد. جالب است که وی در بحران ترکیه از همین «تهدید»، بیشترین استفاده را برد و در میان شایعات متعددی که درباره خروجش از ترکیه و پناهنده شدن به سایر کشورها مطرح بود، از توئیتر برای اطلاع‌رسانی درباره حضورش در ترکیه استفاده کرد.
وی در این شرایط سخت، از فناوری و فضای مجازی استفاده‌های دیگری نیز برد و با استفاده از نرم افزار فیس تایم شرکت اپل، ارتباط زنده ویدئویی با عوامل یک شبکه تلویزیونی در ترکیه برقرار کرد و در حالی که تصویر وی روی گوشی همراهی که در دست مجری تلویزیونی بود دیده می‌شد، به مردم اطمینان داد که هرگز در مقابل کودتاگران کوتاه نخواهد آمد. وی در بخشی از سخنانش نیز از مردم خواست ساکت ننشینند و علیه کودتاگران به خیابان‌ها بریزند و شاید همین اقدام بموقع وی، یکی از بازوهای کمکی برای نافرجام ماندن کوتای نظامی این کشور محسوب می‌شد؛ اقدامی که اگر امکان داشت با استفاده از وسایل فناورانه، در یکی از بزنگاه‌های تاریخی کشور ما یعنی 28مرداد و سقوط دولت مصدق انجام شود هرگز شاهد تسخیر خانه وی و اتفاقات ناخوشایند پس از آن نمی‌شدیم. به هر حال باید دانست که فناوری و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند در شرایط سخت بهترین کاربرد را داشته باشند و نباید تنها به جنبه منفی آن پرداخت.