روزنامه ایران: به اعتقاد صاحبنظران و کارشناسان مسائل اجتماعی فقر می‌تواند دلیل اصلی بی‌سرپرستی و بدسرپرستی کودکان باشد. رها کردن کودکان توسط پدر و مادر، بیماری طولانی، معلولیت یا مرگ والدین و فروپاشی خانواده باعث غفلت، سوء استفاده و بهره کشی از کودکان می‌گردد.مراقبت‌های در خانه، راه حل اصلی و اولیه برای کمک به کودکان بدون مراقبان اولیه (پدر و مادر) است. این خدمت، یکی از آسان‌ترین و در دسترس‌ترین روش برای رسیدگی فوری به نیازهای کودکان نیازمند به سرپناه، مراقبت و آموزش و پرورش است. در این راستا در کشور ما نیز اقداماتی در زمینه فراهم‌سازی بسترهای لازم جهت سپردن کودکان به کانون گرم خانواده صورت پذیرفته است که از جمله آنها، تسهیل در فرآیند فرزندخواندگی است.
وضعیت مراقبت از کودکان بی‌سرپرست و سیر تحولاتشان
نبی‌الله عشقی ثانی مدیر کل اسبق دفتر امور شبه خانواده سازمان بهزیستی و مدرس دانشگاه در گفت‌و‌گو با «ایران» دراین باره می‌گوید: مطابق با قوانین بین‌المللی مورد تأیید ایران، کودک به فردی گفته می‌شود که سن او کمتر از 18 سال باشد.بنابراین کودکانی که والدینشان فوت کرده، جدا شده یا صلاحیت مراقبت از فرزند خود را نداشته باشند با معرفی مقام قضایی جهت مراقبت و تربیت به سازمان بهزیستی سپرده می‌شوند. وی می‌افزاید: در سازمان بهزیستی دو نوع سیستم مراقبت وجود دارد:
یکی مراقبت در خانواده جایگزین - بصورت فرزندخواندگی یعنی واگذاری کودک به زن و شوهرهایی که دارای شرایط و توانایی کافی هستند.سپردن کودکان به خانواده بستگان سببی و نسبی یا افراد داوطلب واجد شرایط با انجام حمایت‌های لازم با حکم مقام قضایی و با نظارت کارشناسان سازمان و انجام حمایت از آنان.
دیگری مراقبت در خانه‌های کودکان و نوجوانان است.در صورتی که همه تلاش‌ها برای مراقبت از فرزندان در خانواده جایگزین میسر نباشد، فرزندان به مراکز مراقبت شبانه روزی که خانه کودکان و نوجوانان نامیده می‌شود، سپرده می‌شوند.
عشقی ثانی اظهار می‌دارد:مطالعات نشان می‌دهد مراکز شبانه روزی، مکان مناسبی برای تربیت انسان‌های سالم و مفید برای جامعه نیست، لیکن این نوع نگهداری بطور موقت انجام می‌شود و در نخستین فرصت باید جذب خانواده شوند.امروزه حدود 70 درصد از کودکان خانه‌های کودکان و نوجوانان را کودکانی که والدینشان صلاحیت مراقبت از آنان را ندارند، تشکیل می‌دهند.
وی درادامه می‌گوید: در گذشته، مراکز مراقبت از کودکان بی‌سرپرست را به ترتیب نوانخانه، یتیم خانه، پرورشگاه و شبانه روزی می‌نامیدند. امروزه این مراکز را خانه کودکان و نوجوانان می‌نامند. سیستم مراقبت در مراکز شبانه روزی گذشته با بیش از 100 الی 300 کودک و با حضور مربیان کم سواد و فقط به منظور نگهداری اداره می‌شد.
در حال حاضر خانه‌های کودکان و نوجوانان با حضور 10 الی 15 کودک توسط مربیان، روانشناسان و مددکاران اجتماعی با تحصیلات عالی دانشگاهی، امکانات فراوان و برنامه‌های تخصصی علمی اداره می‌شود که شبیه‌ترین مکان به خانواده می‌باشد و اصطلاحاً به آن، شبه خانواده گفته می‌شود. یادآور می‌شود بدلیل تفاوت‌های بسیار زیاد شخصیتی و آسیب دیدگی‌های گذشته، مراقبت و پرورش این فرزندان، کاری پیچیده و مشکل است.
نگاهی به آمار کودکان بی‌سرپرست و بد سرپرست سال‌های اخیر
نرجس خاتون اسعدی خلیلی رئیس گروه توانمندسازی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز در این باره می‌گوید: با توجه به رویکرد مؤسسه زدایی وتأکید بر حضور کودکان در میان خانواده‌ها و همچنین با توجه به ماده 20 کنوانسیون جهانی حقوق کودک مبنی بر «الزام دولت‌ها به شناسایی و انتخاب خانواده مناسب و جایگزین برای حمایت از کودک در دوران جدایی کودک از والدین» دولت اقدام به تسهیل شرایط سپردن فرزندان بی‌سرپرست در خانواده کرده است. بدین ترتیب از تعداد کل کودکان بی‌سرپرست که حدود 24 هزار کودک هستند حدود 14 هزار کودک در خانواده‌ها، 2 هزار کودک در مراکز دولتی و 7400 کودک در مراکز غیردولتی نگهداری می‌شوند. وی می‌افزاید: این آمار در مقایسه با آمار دو سال گذشته، بیانگر آن است که تعداد کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست از 21 هزار نفر به حدود 24 هزار نفر رسیده است. این روند رو به رشد تا حد زیادی به افزایش آسیب‌های اجتماعی نظیر اعتیاد و طلاق برمی‌گردد. البته در میان شیوه‌های مراقبت، اولویت اصلی دولت، پرورش این گروه از کودکان در کانون گرم خانواده‌ها است که در صورت میسر نبودن این امر، سپردن کودکان در دو قالب امین موقت و فرزندخواندگی در
اولویت بعدی قرار می‌گیرد. با توجه به آمار رو به رشد زوج‌های نابارور، تمایل خانواده‌ها به مقوله فرزندخواندگی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. در این راستا دولت نیز در سال 1392 با اصلاح قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست اقدام به تسهیل شرایط فرزندخواندگی کرده است.
تحلیل وضعیت فرزندخواندگی
عباس صادق‌زاده مدیرکل بهزیستی استان کرمان با اشاره به اینکه فرزندخواندگی در ردیف شاخص‌های رفاهی است چرا که فرزندخواندگی شامل رفاه خانواده فاقد فرزند و رفاه کودکان فاقد سرپرست می‌شود. وی می‌گوید: موانع فرهنگی و قانونی از دلایل اصلی بروز مشکلات در فرآیند فرزندخواندگی است این موانع، تأثیر انکارناپذیری بر نگاه نه چندان مثبت جامعه به پدیده فرزندخواندگی و فرزندپذیری خواهد داشت. همچنین علاوه بر وجود سایر موانع فرهنگی در مسیر فرزندخواندگی، گرایش شدید متقاضیان به پذیرش سرپرستی کودکان دختر و امتناع از پذیرش فرزندان پسر یا اصرار بر آگاهی از اطمینان و اصل و نسب این فرزندان و زیبایی ظاهری آنان و حتی نداشتن مشکل جسمی یا معلولیت سطحی از دیگر موانع فرهنگی فرزندخواندگی است.
باور نادرست در کتمان ناباروری و تظاهر به بارداری و در نتیجه اصرار بر به سرپرستی گرفتن نوزادان شیرخوار، تأثیر بسزایی بر کند شدن فرآیند فرزندخواندگی دارد.بنابراین گسترش فرهنگ فرزندپذیری در جامعه برای خانواده‌های دارای فرزند، تصمیم‌گیری قاطع توسط قوه قضائیه درباره والدین فاقد صلاحیت، تعیین تکلیف فرزندان این خانواده‌ها و صدور دستور قضایی برای سپردن فرزندان به خانواده‌های متقاضی از دیگر عوامل تسهیل کننده است
مراکز مشاوره دینی فرزندخواندگی
حجت الاسلام سید مهدی سیدمحمدی مشاور و سرپرست امور فرهنگی سازمان بهزیستی کشوربا اشاره به مواد قانونی در باره حمایت از کودکان می‌گوید: بر اساس ماده 35 قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست، سازمان بهزیستی کشور موظف است به منظور راهنمایی و مشاوره افرادی که سرپرستی کودکان و نوجوانان را برعهده می‌گیرند، با همکاری مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، اقدام به ایجاد دفتر مشاوره دینی مربوط به امورفرزندخواندگی کند. از آنجایی که سازمان بهزیستی کشور مسئولیت نگهداری و مراقبت از کودکان بی‌سرپرست یا فاقد سرپرست مؤثر و همچنین واگذاری سرپرستی این فرزندان به خانواده‌های متقاضی واجد صلاحیت را با حکم قضایی دارد، موظف است زمینه زندگی این کودکان را در خانواده‌های جایگزین فراهم کند و در این زمینه باید اقدامات و فرهنگ‌سازی مناسبی انجام دهد.
به رغم وجود متقاضیان بسیار برای سرپرستی فرزندان، بسیاری از خانواده‌ها به دلیل نا آگاهی یا عدم وجود شفافیت در مسائل شرعی و حقوقی فرزندخواندگی در این خصوص با ابهاماتی روبرو هستند. مراکز مشاوره فرزندخواندگی با هدف پاسخگویی به این ابهامات راه‌اندازی شده است که در آن به مشاوره و راهنمایی متقاضیان، پاسخگویی به سؤالات شرعی و فقهی و حقوقی چون احکام ارث، دیات، مسائل حقوقی و از همه مهم‌تر محرمیت با سایر اعضای خانواده پرداخته می‌شود. همچنین این مراکز، اقدام به تهیه جزوات راهنمایی و مشاوره کرده و آنها را در اختیار متقاضیان قرار داده و دوره‌های آموزشی مرتبط برگزار می‌کند. از دیگر فعالیت‌های این مراکز، پیگیری مباحث فقهی در ارتباط با شورای استفتاء مراجع است.وی می‌افزاید: افراد متقاضی فرزندخواندگی پس از طی مراحل مشخص، دریافت راهنمایی و مشاوره‌های لازم از سوی سازمان بهزیستی، برای دریافت حکم سرپرستی به واحد قضایی معرفی می‌شوند. حکم سرپرستی اولیه، شش ماهه و بصورت آزمایشی است و در طول این زمان پیگیری‌های مددکاری از وضعیت کودک در خانواده انجام می‌گیرد و در صورت تأیید توانایی و صلاحیت خانواده، حکم صادره پس از شش ماه به حکم
سرپرستی دائم تبدیل می‌گردد. بنابراین فرزندخواندگی فرآیندی است که طی آن یک یا چند کودک توسط یک زوج که والدین بیولوژیک او نیستند، ولی قانوناً و با حکم قضایی، والدین او محسوب می‌گردند به طور دائمی به عنوان فرزند پذیرفته می‌شوند.
فرزند خواندگی در میان دختران و زنان بدون شوهر
خانم فرح همایون پورکارشناس ارشد بهزیستی نیز در این باره می‌گوید برابر قانون 1353 صرفاً زوجینی که 5 سال از تاریخ ازدواج آنان گذشته و صاحب فرزند نشده‌اند می‌توانستند تقاضای سرپرستی کودک بدهند، اما برابر قانون 1392، علاوه بر گروه مذکور، دختران و زنان بدون شوهر که شرایط لازم برای مراقبت از فرزند (دختر) داشته باشند، می‌توانند تقاضای سرپرستی از کودک بدهند. وی می‌افزاید: این نوع سرپرستی، علاوه بر تغییر شناسنامه، سرپرست را ملزم به تأمین منافع مادی کودک می‌کنند. برای مثال، متقاضی می‌تواند خود را به نفع فرزند، بیمه عمر کند. تحقق اعطای فرزند به خانم‌های مجرد از مزایای قانون مصوب سال 1392 است.
مشکلات فرزندخواندگی
سعید آرام مدیر کل بهزیستی استان مازندران هم درباره مشکلات فرزندخواندگی در جامعه می‌گوید: باید خانواده‌هایی که فرزندی را از طریق مراجع غیرقانونی پذیرفته‌اند، در نخستین فرصت به دفتر شبه خانواده بهزیستی شهرستان‌ها مراجعه کنند چون بهزیستی موظف است ضمن بررسی شرایط عمومی خانواده‌ها (شرایط مندرج در دستورالعمل تخصصی از جمله عدم ابتلا به بیماری‌های صعب العلاج، عدم اعتیاد، سلامت روان، عدم سوء پیشینه و... زوجین)، در کمیته فرزندخواندگی بهزیستی استان با حضور مدیریت، معاون، کارشناسان فرزندخواندگی، کارشناس مشاور، کارشناس حقوقی، شرایط اختصاصی آنان از جمله انگیزه زوجین، توانمندی در ایفای نقش پدرخوانده و مادرخوانده، آینده نگری، دارابودن سبک تربیتی مناسب فرزندپروری، پذیرش فرزندخوانده به عنوان فرزند واقعی خود و اطمینان بخشی به اعضای کمیته جهت تأمین آینده مناسب فرزند و امثالهم را بررسی کند. اولویت بهزیستی، ساماندهی وضعیت فرزند در کانون خانواده مناسب است.
فرزندخواندگی و ظرفیت‌های اجتماعی
قاسم حسنی عضو هیأت امنای مؤسسه حمایتی کودکان سرزمین من و انجمن حمایت از کودکان کاربا اشاره به روند رو به رشد آسیب‌های اجتماعی و از هم پاشیدگی برخی خانواده‌ها می‌گوید: تجربه نشان داده سازمان‌های حمایتی دولتی با استفاده حداکثری از تمام امکانات موجود، نیز قادر به مدیریت کل نیازهای اجتماعی در این زمینه نیستند از این رو به نظر می‌رسد در راستای تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های لازم برای کنترل و پیشگیری از این روند رو به تزاید آسیب‌ها، تنها راه حل موجود برای تحت حمایت قراردادن کودکان بی‌حمایت، بهره‌گیری از ظرفیت‌های داوطلبانه و خودجوش مردمی است.
وی می‌افزاید: در گذشته نیز همواره از این ظرفیت استفاده شده است و از این طریق کودکان بسیاری تحت حمایت‌های مؤثر چتر خانواده قرار گرفته‌اند. اما آنچه ضرورت امروز است این است که بطور مسلم روش‌های سنتی فرزندخواندگی، پاسخگوی نیازهای جامعه امروز نیست و لازم است دستگاه‌های مربوطه در روش‌های خود تجدید نظر کرده و اقدامات جدیدی را صورت دهند.
حسنی اظهار می‌دارد: پیشنهاد می‌گردد دستگاه‌های ذیربط صرفاً منتظر مراجعه و درخواست متقاضیان نمانند، بلکه از طریق رسانه‌های عمومی و اثر گذار مانند فیلم، کلیپ، مقاله و غیره بکوشند واجدین شرایط در میان لایه‌های مختلف مردم را به این مهم ترغیب کنند و ضمن حذف مقررات بعضاً زاید، نسبت به کوتاه کردن فرآیندها در این حوزه اقدام کنند. همچنین به تشکل‌های موجود بسنده نکرده و از طریق تسهیل در صدور مجوز، آموزش و ترغیب عمومی ظرفیت‌های اجتماعی جدیدی را در قالب این تشکل‌ها به وجود آوریم.