روزنامه ایران: آمارهای غیر رسمی حاکی از این است که جمعیت افرادی که در کشورمان بیش از 100 سال عمر کردهاند، حدود 1000 نفر است و اغلب آنها هم زن هستند، این یعنی دیگر کسی در خاطرش نمانده که نخستین قانون سربازی اجباری در کشور چگونه و تحت چه شرایطی به تصویب رسید، قانونی که سال گذشته 100 سالگی اجرایش را در کشور جشن گرفت و در طول یک قرن همواره انتقادات زیادی نسبت به آن وجود داشت. این قانون که در ابتدا تحت عنوان «سربازگیری» در کشور اجرا شد پس از شش سال در سال 1300 مورد بازنگری قرار گرفت و سپس در سالهای 1304، 1310، 1317، 1322، 1324، 1334، 1342، 1343، 1347 و 1350 تغییراتی در آن اعمال شد اما همچنان اصلیترین بند آن یعنی اجباری بودن در آن باقی ماند. با پیروزی انقلاب اسلامی و وقایعی که در دهه ابتدایی انقلاب رخ داد، کمتر کسی به فکر تغییر و تحول در سربازی افتاد و مطالبه اجتماعی چندانی هم در این باره مطرح نشد، در نتیجه نخستین قانون مربوط به خدمت وظیفه عمومی پس از انقلاب با حفظ ماده اجباری بودن سربازی برای جوانان ذکور ایرانی در 29 مهر ماه سال 63 به تصویب مجلس وقت رسید، قانونی که 27 سال بدون هیچ بازنگری در کشور اجرا شد و
سرانجام پس از کشوقوسهای فراوان میان مجلس و ستادکل نیروهای مسلح با تغییراتی جزیی و حذف چند ماده و تبصره در آبان سال 90 به تصویب مجلس رسید و از دی ماه همان سال لازم الاجرا شد. در قانون جدید گرچه تسهیلاتی برای سربازان در نظر گرفته شده بود اما در عمل بسیاری از آنها محقق نشد و تنها ماده یک قانون وظیفه عمومی یعنی اجباری بودن سربازی برای افراد ذکور قدرتنمایی میکرد، مادهای که بیش از 100 سال است که به یکی از دغدغههای پسران ایرانی و خانوادههایشان بدل شده و قصد تغییر هم ندارد!
تغییرات در سربازی با تغییر در ستادکل
پس از حادثهای که برای اتوبوس حامل سربازان پادگان 05 کرمان رخ داد، بسیاری از جوانان و فعالان اجتماعی دوباره بحث تغییر و تحول در خدمت سربازی را پیش کشیدند، عمدهترین انتقادات درباره نحوه برخورد با سرباز، بیتوجهی به سرباز و تحقیر آنان بود و گروهی هم اجباری بودن سربازی را دلیل برخورد نازل با سربازان دانستند، همین بهانهای شد تا برخی از نمایندگان مجلس و فعالان اجتماعی قولهایی برای رسیدگی به این موضوع و تغییر در شیوه سربازی بدهند. مدتی بعد در حالی که بسیاری همچنان تحت تأثیر حادثه رخ داده برای سربازان بودند، سرلشکر باقری، جانشین سرلشکر فیروزآبادی در ستادکل نیروهای مسلح شد، فیروز آبادی از سال 68 ریاست ستادکل نیروهای مسلح را بر عهده داشت و به عبارتی میتوان گفت که تمام متولدین دهه پنجاه و پس از آن در دوران ریاست او خدمت سربازی خود را پشت سر گذاشته یا از سربازی فرار کردهاند.
آمدن باقری به ستادکل نیروهای مسلح و تغییری که چند روز قبلتر در معاونت نیروی انسانی این ستاد با آمدن سردار محمد جواد زادهکمند رخ داده بود، امیدها برای تغییر در سربازی را افزایش داد و برخی از فعالان فضای حقیقی و مجازی با مخاطب قرار دادن رئیس ستادکل نیروهای مسلح خواستار بهبود خدمت سربازی و کیفیت آن شدند و البته باید دید که باقری و معاون جدیدش زادهکمند چگونه به این درخواستها پاسخ خواهند داد. امری که یک کارشناس حوزه سربازی در نیروهای مسلح آن را دور از ذهن میداند و معتقد است که احتمال تغییرات بنیادین در سربازی وجود ندارد، این فرد البته گفته که ستادکل نیروهای مسلح همواره الگوها و مدلهای مختلف برای بهبود خدمت سربازی را بررسی میکند و اگر این تصمیم آسیبی به بنیه دفاعی کشور نزند و اعتبارات لازم برای اجرای آن وجود داشته باشد با آن موافقت خواهد کرد، همانطور که در سالهای اخیر نیز مواردی از این دست در خصوص تسهیلات اعطایی به سربازان متأهل، پژوهشگران و... به تصویب رسیده است.
الگوهای جایگزین مرکز پژوهشهای مجلس برای سربازی
مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در مرداد ماه سال 92 طرحی تحت عنوان «الگوهای سربازی آینده در جمهوری اسلامی ایران» را منتشر کرد، طرحی که هنگام انتشار سر و صدای زیادی به پا کرد و با توجه به همزمانیاش با آغاز به کار دولت روحانی برخی امیدوار بودند که بزودی یکی از الگوهای ارائه شده در این طرح در کشور اجرایی شود اما سرانجام با مخالفت ستاد کل نیروهای مسلح این اقدام در حد همان طرح باقی ماند، انتقاد اصلی ستادکل به این طرح عمقی نبودن آن و عدم تناسبش با موقعیت کشور بود.
مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در این طرح هفت مدل را برای سربازی پیشنهاد کرده بود که یکی از آنها شیوه فعلی خدمت سربازی و شش مورد آن طرحهایی بود که درصورت تصویب مجلس و ابلاغ دولت میتوانست جایگزین الگوی صد و یک ساله فعلی شود. این طرحها که در کنار آن برخی از مشکلات فعلی سربازی نیز مطرح شده بود علاوه بر «الگو و مدل حاکم کنونی» عبارتند از «الگوی سربازی حرفه ای» که این مدل شایعترین مدلهای خدمت سربازی در جهان است و دارای مزایا و همچنین معایبی است. از مهمترین مزایای این سیستم افزایش کارآمدی نیروهای مسلح به دلیل تخصصی شدن خدمت، انگیزه بالای سربازان به دلیل اختیاری شدن خدمت، استفاده از فناوریهای نوین، کاهش ریسک امنیتی، دفاعی، کاهش هزینههای اقتصادی دولت، کاهش تلفات انسانی و کاهش تخلفاتی مانند فرار از خدمت و غیبت و... است.
معایب این الگو نیز عبارتند از محروم ماندن از نیروهای مردمی و داوطلب، ضعف فرهنگسازی امنیت و دفاع در میان جامعه و جوانان، افزایش بودجه نظامی در برخی موارد و ضعف در تربیت جوانان و جامعه پذیری. «الگوی سربازی داوطلبی- بسیجی چابک» پیشنهاد دیگر مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی به ستادکل نیروهای مسلح است، بر اساس این طرح با توجه به اینکه داوطلب بودن و الگوهای رفتار و فعالیتهای داوطلبانه بالاترین نتایج را در عرصههای مختلف به دنبال دارد و این الگو میتواند اثربخشترین و کارآمدترین مدلهای سربازی باشد چه اینکه متغیر داوطلبانه بودن و انگیره مثبت، بیشترین نقش را در انجام صحیح و مؤثر وظیفه و خدمت ایفا کند.
«الگوی سربازی علمی تخصصی» به منظور استفاده بیشتر از تواناییهای تخصصی سربازان پیشنهاد شده و در آن شاخص و معیار خدمت سربازی تخصصها و توانمندیهای علمی مشمولان است و سربازان پس از گذراندن دوره مناسب آموزش نظامی - دفاعی در محیطهای خدمتی تخصصی و علمی متناسب با رشته تخصصی خود به کار گرفته میشوند.«الگوی خرید خدمت هدفمند» که در حال حاضر نیز مشابه آن در قانون بودجه و تحت عنوان جریمه ریالی مشمولان غایب اجرا میشود، پیشنهاد دیگر مرکز پژوهشهای مجلس است، در این الگو متغیر خرید خدمت که امروزه به اشکال گوناگونی در سیستم وظیفه عمومی وجود دارد مورد نظر قرار گرفته و از سوی دیگر متغیر اقتصادی برای برخی از واجدین شرایط مد نظر قرار میگیرد. در این مدل خدمتی افراد مجاز خواهند بود یا گزینه خدمت رایج را با مزایای پیشبینی شده کنونی پذیرا باشند و به خدمت اعزام شوند یا اینکه با پرداخت هزینههای دوران خدمت متناسب با ارزش پول ملی در آن زمان و با سپری کردن دوره آموزش از انجام خدمت معاف شوند. ستادکل نیروهای مسلح از مخالفان سرسخت این طرح است.
«الگوی خدمت سربازی یک ساله در دوران صلح» را شاید بتوان الگوی بهتر دانست که احتمال موافقت ستادکل نیروهای مسلح نیز با آن بیشتر است، در این مدل سربازی در دوران صلح، اجباری و مدت آن یک سال است. محدود شدن زمان سربازی به یک سال باعث افزایش انگیزه برای خدمت در میان خانواده جوانان و همچنین رضایتمندی بیشتر آنها میشود و در کنار آن منطقیتر شدن روشهای به کارگیری کاهش اتلاف زمان مؤثر و افزایش کارآمدی و بهرهوری میشود. آخرین الگو، «تلفیقی چند جانبه هدفمند» نام دارد و ترکیبی است از تمام الگوهای گفته شده که البته چندان نمیتوان اجرای همزمان چند مدل را موفقیتآمیز دانست.
بررسی الگوهای جدید برای سربازی
هفت الگوی پیشنهادی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در حالی طی سه سال گذشته اجرایی نشده که مهدی احمدی معین، کارشناس دفتر سیاسی این مرکز از بررسی الگوهای دیگر سربازی در مرکز پژوهشها خبر داده و به «ایران» میگوید: بررسی سربازی در مرکز پژوهشها همچنان ادامه دارد و چند الگوی دیگر هم برای سربازی پیشنهاد شده اما به دلیل محرمانه بودن جزئیات آن منتشر نشده است. او با تأکید بر اینکه در حوزه سربازی مرکز پژوهشهای مجلس تنها پیشنهادهای خود را منتقل میکند و تصمیمگیری در این زمینه بر عهده مجلس، دولت و ستادکل نیروهای مسلح است، ادامه میدهد: «آنچه به عنوان الگوهای سربازی معرفی شد هم در حقیقت تنها پیشنهادهایی بود که به منظور بهبود خدمت سربازی ارائه شد.»
احمدی معین همچنین از تشکیل کارگروهی مشخص برای بررسی خدمت سربازی در مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی خبر داده و میگوید: «ما قدرت تعیین کنندگی نداریم و همانطور که گفتم پیشنهاد دهنده هستیم و این کارگروه هم با همین هدف فعالیت میکند.او همچنین درباره اینکه آیا نشانههای مثبتی از رئیس جدید ستادکل درباره سربازی دریافت کردهاند، یا خیر نیز میگوید: «ما همواره با ستادکل رابطه مستمری داریم و موضوعات را به آنان منتقل میکنیم. خوشبختانه در موارد متعددی هم نتایج خوبی به دست آوردهایم که تسهیلات در نظر گرفته شده برای سربازان متأهل، تغییر در خوراک و پوشاک سربازان و.... از جمله آنهاست.»
تغییرات در عالیترین سطح ستادکل نیروهای مسلح احتمال تغییر در مدل و سبک فعلی سربازی را نیز تقویت کرده است و برخی معتقدند که سرلشکر باقری در مقام رئیس ستاد کل نیروهای مسلح و حضور سردار زادهکمند به عنوان معاون منابع انسانی این ستاد نشانهای از تغییر در راستای بهبود خدمت سربازی است و احتمالاً در آینده نزدیک خبرهای جدیدی در این باره منتشر خواهد شد. این موارد اما تنها در حد گمانهزنی باقی مانده و تا کنون هیچ یک از مسئولان رسمی واکنشی نسبت به آن نشان ندادهاند. همین موضوع سبب شد تا «ایران» در گفتوگو با دو چهره نظامی به بررسی این موضوع بپردازد و از آنان بخواهد که با توجه به سابقهای که در برخورد با سربازان داشتهاند بهترین مدل برای سربازی در کشور را بیان کنند.