ایران مغلوب ترکیه در دیپلماسی اقتصادی

نشریه گلدسته استان همدان‎؛ حسین فرهادیان: دیپلماسی اقتصادی یکی از مهمترین ابزار دولتها برای پیشبرد اهداف بلند مدت رشد و توسعه اقتصادی است. در وضعیت موسوم به جهانی شدن کوشش دولتها برای دستیابی به موقعیت بهتر در اقتصاد جهانی، مستلزم بهره گیری مناسب از فن دیپلماسی برای افزایش فرصتها در زمینه جذب سرمایه‌های خارجی، انتقال تکنولوژی، صدور خدمات و گسترش تجارت خارجی است. دیپلماسی اقتصادی عمدتاً در قالب استراتژی افزایش صادرات مورد توجه قرار می‌گیرد.

چهار اقدام در سطح ملي شامل بازتعريف ديپلماسي، باز تعريف وظايف دستگاه ديپلماسي و ديپلمات ها، ايجاد هماهنگي ميان دستگاه هاي سياسي و اقتصادي و فضاسازي براي حضور بخش خصوصي و اعتقاد به آن در عرصه فعاليت هاي اقتصادي و شش اقدام در سطح بين المللي شامل اتخاذ استراتژي هاي مناسب، توجه به ژئوپلتيک بي همتاي ايران، ارتباط شايسته با سازمان ها و نهادهاي بين المللي اقتصادي، شناخت بازارهاي هدف و برنامه ريزي براي فتح آن، کمک به جذب سرمايه گذاري خارجي و توجه به ايرانيان خارج از کشور است تا برآيند آن تغيير جايگاه ايران در نظام بين المللي به ويژه اقتصاد بين الملل باشد.

صنعت و دستگاه سیاست خارجی ایران دوبال برای افزایش صادرات خواهد بود. صنعت بدون دیپلماسی اقتصادی نمی‌تواند بازار موثری در خارج از مرزها پیدا کند. ترکیه به عنوان کشور همسایه‌ی ایران تجربه‌ی دیپلماسی اقتصادی موفقی را به نمایش گذاشته است. به قدرت رسیدن سیاست مداران توسعه‌گرا موجب تغییر شاخص‌های توسعه‌ی سیاسی و اقتصادی ترکیه در ده سال اخیر شده است. بررسی روند تحولات این کشور نشان می‌دهد که دولت این کشور با رهبری حزب عدالت و توسعه توانسته است برخی موانع توسعه و رشد اقتصادی را از پیش رو بردارد و در یک دوره‌ی گذار حرکت خود را به سمت توسعه‌یافتگی ادامه دهد. عامل مهم در این زمینه برنامه‌ریزی برای رشد تولید داخلی بر اساس صادرات به خارج از کشور بوده است. در این زمینه دولت به عنوان عامل بازاریاب برای صنایع تولیدی عمل کرده است و بر طبق هدف خود توانسته است دیپلماسی اقتصادی فعالی را در سطح جهان و منطقه به پیش ببرد. ابعاد دیپلماسی اقتصادی ترکیه بر پایه حل مشکلات با همسایگان، بهره گیری از نخبگان اقتصادی، ارایه راهنمایی به شرکت های خصوصی و حضور فعّال و موثر در سازمان‌های اقتصادی بین‌المللی قرار دارد. یافته‌های پژوهشِ جلال میرزایی و مهدی عباس زاده از اعضای هیئت علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان با مشارکت صیاد صدری نشان می‌دهند که دیپلماسی اقتصادی در این دوره باعث بهبود قابل ملاحظه ی شاخص‌های خرد و کلان توسعه اقتصادی در این کشور شده است و در جمع اقتصادهای برتر در منطقه و جهان قرارداده است.

بازار عراق می تواند نمونه‌ی جالبی از فعالیت ترکیه باشد. بازار عراق به نوعی بازار رقابتی بین ایران و ترکیه محسوب می شود. از لحاظ تاریخی، ترکیه و عراق همچون ایران و عراق یک مرز طبیعی طولانی با هم دارند و از این رو یکی از زمینه‌ها برای روابط اقتصادی قوی با یکدیگر را دارند. طبق برخی آمار عراق دومین بازار بزرگ صادرات آنکارا است. تجارت دو جانبه بین این دو کشور 11 میلیارد دلار در سال برآورد شده است. نفت خام عراق بزرگترین منبع نفت خارجی ترکیه است که 32 درصد از واردات نفت ترکیه را در سال 2013 به خود اختصاص داده است. به همین ترتیب، نفت تصفیه شده بزرگترین سهم صادرات عراق به ترکیه را تشکیل می دهد و در سال 2013 معادل 36٪ بوده است. اکثر نفت صادر شده به ترکیه از عراق از طریق خط لوله کرکوک-جیحان در شمال انتقال یافته است.

البته این ارقام گمراه کننده اند زیرا اکثر صادرات ترکیه در درجه اول به کردستان عراق ارسال می شود، چرا که آنکارا و اربیل روابط سیاسی نزدیک تری نسبت به بغداد دارند. در واقع، از 12 میلیارد دلار صادرات ترکیه در سال 2013، بیش از 8 میلیارد دلار آن به کردستان عراق می رود. بیش از 80 درصد کالاهای فروخته شده در مناطق حکومت اقلیم کردستان نیز از ترکیه آمده اند.

تخلیه کالاهای ترکیه در اقلیم کردستان به جای بغداد به شعله های آتش تنش سیاسی در طول چند سال گذشته دامن زده است و این می تواند فرصتی برای تنظیم قرارداد جامع اقتصادی بین ایران و عراق باشد. فرصت بعدی ایران نیز می تواند بازار روسیه باشد

سرنگونی جنگنده روسی توسط ارتش ترکیه بر فراز آسمان سوریه سطح تنش میان روسیه و ترکیه را افزایش داد. روسیه علاوه بر تقویت حضور خود در سوریه، استقرار سامانه اس ۴۰۰ و افزایش حملات به داعش، به سمت تنبیه اقتصادی دولت ترکیه حرکت کرده است. تحریم‌هایی که روسیه علیه دولت ترکیه در نظر گرفته و در حال اجرای آن است، فرصتی پیش روی ایران ایجاد کرده تا بتواند بازارهای صادراتی مناسبی برای محصولات و تولیدات خود در روسیه به دست آورد. روسیه بلافاصله پس از ساقط شدن جنگنده‌اش توسط ترکیه، مرزهای خود را بر روی صادرات ترکیه بست. وزیر کشاورزی روسیه یک روز پس از شروع تنش میان روسیه و ترکیه، از ایران خواست تا جای خالی ترکیه را پر کند. بر اساس گزارش المیادین، السکاندر تکاشف قطع واردات یک محصول کشاورزی پرمصرف یعنی «گوجه‌فرنگی» ترکیه‌ای را خواستار شده و پیشنهاد داده که مصرف بازار داخلی کشورش از طریق واردات از ایران و مراکش تأمین شود. سه روز بعد صادرات گندم روسیه به ترکیه به حال تعلیق درآمد. صادرکنندگان گندم در روسیه اعلام کردند تا زمان حل بحران ساقط شدن بمب افکن روسی، صادرات خود را به ترکیه از سر نخواهند گرفت و در نتیجه صادرات این محصول راهبردی به ترکیه به حال تعلیق درآمد. تنها پنج روز پس از آغاز تنش میان روسیه و ترکیه، پوتین قانون تحریم ترکیه را امضا کرد که بر اساس آن مسکو عمدتا واردات محصولات کشاورزی، سبزیجات و میوه را از ترکیه ممنوع می کند.

البته در این مسیر مشکلاتی وجود دارد از جمله تعرفه‌های زیاد روسیه در مقابل محصولات کشاورزی ایران. صدرالدین نیاورانی نایب رئیس اتحادیه صادرکنندگان و واردکنندگان میوه ایران در مصاحبه‌ای گفته بود که تعرفه‌های روسیه برای میوه‌های ایرانی در حدود ۲۰ درصد است در حالی که برای سایر کشورها این عدد کمتر است. این وضعیت مربوط به گذشته است و با اتفاقات رخ داده و تنش ایجاد شده میان روسیه و ترکیه و البته با یک دیپلماسی اقتصادی فعال می‌توان این مانع را برداشت. چرا که خود روس‌ها نیز تمایل افزایش تعاملات با ایران را دارند.

در پایان می توان گفت، دیپلماسی اقتصادی یک رفتار و تصمیم ماورایی نیست. کشورهای همسایه ایران همچون ترکیه در بازارهایی که به نوعی بازارهای کالاهای ایرانی محسوب می شود، به راحتی با دیپلماسی اقتصادی خود این بازارها را تسخیر کرده است. ضعف ایران در دیپلماسی اقتصادی و عدم برنامه های جامع باعث می شود بازارهای متعدد خارجی از دست بود. قطع واردات سیمان از ایران از سوی عراق اگرچه به نقل از برخی از اخبار لغو شده است اما خود همین قطع مقطعی نشان از عدم فعالیت عمیق و دوراندیشانه در حوزه دیپلماسی اقتصادی دارد چرا که نتوانسته است یک کانال مطمئن برای فعالیت‌های اقتصادی ایران تدارک ببیند. البته زحمات در این راستا چه بخش خصوصی و چه دولتی قابل تقدیر است اما در سال اقتصاد مقاومتی اقدام و عمل فعالیت ها باید موثرتر باشد.

سيد علي طباطبايي، بايسته هاي ديپلماسي اقتصادي جمهوري اسلامي ايران درعصر جهاني شدن، مطالعات سیاسی،دوره 2،شماره 5، پاييز 1388; از صفحه 125-148 . یادداشت های مسعود براتی در وبلاگ شخصی جلال میرزائی، مهدی عباس زاده فتح آبادی، صیاد صدری علی بابالو،ابعاد و دستاوردهای دیپلماسی اقتصادی ترکیه در سال‌های 2003 تا 2013، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین المللی، دوره 6، شماره 20، آذر 1393، صفحه 175-205 کردپرس،تاثیر منفی استقرار نیروهای ترکیه در عراق بر روابط اقتصادی دو کشور،۱۳۹۴/۱۰/۱۶و کد مطلب: 98499