تشریفات عجیب و غریب درمجلس مرگ عزیز

خبرگزاری مهر: مراسم عزاداری در اردبیل چنان که حتی در کتب تاریخی به آن اشاره شده است بسیار منظم و برنامه ریزی شده برگزار می‌شود. بطوریکه یکی از دغدغه صاحبان عزا همواره به جا آوردن صحیح و به موقع مراسمات است؛ تا جایی که در برخی مواقع برگزاری مراسم خود عزاداری و یاد متوفی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این مراسم که از لحظه فوت فرد آغاز شده و به مدت ۴۰ روز به صورت مداوم ادامه دارد، با هزینه‌های گزاف برگزار می‌شود و امروز نه تنها از غلظت و تعدد آن کاسته نشده است، بلکه آراسته به انواع تجملات مختلف نیز شده و حتی به رقابت خانواده‌ها تبدیل شده است. تمامی تشریفاتی که به اسم مردگان رقم می‌خورد در وضعیتی است که به غیر از کفن و دفن چنانچه در دین اسلام توصیه شده و خواندن نماز میت، هیچ یک از این مراسم واجب نبوده و همگی در طول زمان ساخته و پرداخته شده است. «سحرمزاری» آغاز چشم و هم چشمی در کتب تاریخی به مراسمی بعد از کفن و دفن متوفی، نماز میت، نماز وحشت و عزاداری در شب مرگ وی اشاره شده که این روزها چندان متداول نیست اما برخی خانواده‌ها همچنان به اجرای آن اصرار دارند. مراسم سحر مزاری در اولین صبح بعد از مرگ متوفی برگزار می‌شود و از صبح زود اقوام و فامیل در خانه عزا جمع شده و دعا و قرآن می‌خوانند. گفته می‌شود به دلیل اینکه شب اول قبر سخت و هولناک است این مراسم جهت آرامش روح فرد متوفی برگزار می‌شود. در عین حال که خواندن دعا و قرآن برای آرامش مردگان و حتی خانواده عزادار توصیه شده بریزوبپاش‌های خانواده عزادار با مراسم سحر مزاری کلید می‌خورد. در این مراسم صبحانه تشریفاتی به مهمانان داده می‌شود و در برخی مواقع مهمانان ناهار و شام را نیز در منزل خانواده عزادار حضور دارند. در رسمی قابل توجه همسایه‌ها و اطرافیان به دلیل اینکه وضعیت روحی مناسبی برای ساکنان فراهم نیست ناهار و شام پخته و به خانه عزا می‌برند تا خانواده فارغ از پخت‌وپز باشد. موضوعی که متأسفانه کمرنگ‌تر شده و در مقابل از خانواده عزادار انتظار می‌رود که از روز اول با صرف هزینه‌های گزاف بریزوبپاش‌های خود را آغاز کند. «یاخاباغلادی» جایگزین سحر مزاری پژوهشگر تاریخ شفاهی مردم اردبیل در کتاب خود به مراسمی اشاره دارد که امروز در بین خانواده‌های روستایی و برخی مناطق اجرا می‌شود و در شهرها رنگ و رو باخته است. باباصفری در اردبیل در گذرگاه تاریخ به رسم یاخاباغلادی اشاره دارد که با هدف عرض تسلیت اجرا می‌شود. وی در این خصوص آورده است: برای همه مردم میسر نبود که در مراسم سحر مزاری شرکت کنند زیرا این مجلس تقریباً مقارن با طلوع آفتاب به پایان می‌رسید و لذا به فاصله کمی مجلس دیگری به نام یاخاباغلادی تشکیل می‌شد. وی می‌افزاید: مردم کم کم جمع می‌شدند و چون مجلس طیار می‌گشت بین همه حاضران جزو قرآن توزیع می‌کردند، سپس آن ها را جمع می‌نمودند و با اجازه بزرگ‌ترین شخصیت مجلس دگمه یخه پیراهن صاحب عزا را که از روز درگذشت متوفی به علامت مصیبت‌دیدگی باز بود، می‌بستند. صفری اضافه می‌کند: آنگاه واعظی بالای منبر می‌رفت و سخنانی در باب زندگی انسان و اثرات رفتار دنیوی او در مراحل بعد از مرگ و تسلیت خاطر بازماندگان بیان می‌کرد و از طرف بازماندگان از همدردی مردم سپاسگذاری می‌نمود و بدین طریق مجلس به پایان می‌رسید. فردای بعد از مرگ متوفی خانواده عزادار علاوه بر منزل خود در مسجد محله نیز مجلس بر پا می‌کنند و خانواده‌هایی که توان مالی دارند ناهار و شام احسان می‌کنند. «پس مایی» در روز هفتم درگذشت کهنسال اردبیلی معتقد است از گذشته یک هفته خانواده عزادار را تنها نمی‌گذاشتند تا در غم آن ها شریک شوند. راضیه خدایی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: معمولاً در روز سوم برای خانم‌ها ناهار احسان می‌شد و در روز هفتم نیز شام احسان می‌کردند که به نام پس مایی شناخته می‌شود. وی با بیان اینکه این رسم در اسم کم رنگ شده اما عملاً برگزار می‌شود، اضافه کرد: در این روز خانواده و اقوام سر قبر متوفی می‌روند و حلوایی که خود پخته‌اند را پخش می‌کنند. مراسمات شام و ناهار محدود به روز هفتم و سوم نیست. در اولین پنج‌شنبه فوت متوفی نیز مراسم شام برگزار می‌شود و بعد از اولین پنج‌شنبه در هر پنج‌شنبه تا روز چهلم وفات خانواده عزادار با آماده کردن منزل و تدارک حلوا، خرما، چای، شیرکاکائو و انواع شکلات و شیرینی خرمایی از اقوامی که به منزل آن ها جهت تسلیت می‌آیند پذیرایی می‌کنند. دیدار چنددقیقه‌ای با خانواده متوفی مراسم روز پنج‌شنبه با هدف قرائت قرآن و دعا و عزاداری برگزار می‌شود. به دلیل اینکه اغلب خانواده‌ها نسبت به برگزاری آن اقدام می‌کنند و عدم برگزاری به نوعی ایرادی به خانواده متوفی تلقی می‌شود، در صورتی که در خانواده‌ای چند فرد متوفی وجود داشته باشد، اقوام مجبور به دیدار تمام خانواده‌ها هستند. یکی از شهروندان اردبیلی در این خصوص گفت: متأسفانه این مراسم موجب می‌شود خانم‌ها در یک روز مجبور به مراجعه به چند خانه عزادار بشوند و برای اینکه بتوانند همه اینها را به جا آورند فقط دقایقی در منزل هر فوت یافته می‌نشینند. به دلیل اینکه این رسم کاملاً شناخته شده و متداول است، دیدار چنددقیقه‌ای برای خانواده عزادار به هیچ عنوان موجبات ناراحتی را فراهم نمی‌کند. هر چند خانواده‌ها می‌توانند مجالس این چنین را در مساجد تجمیع کنند، بریزوبپاش و تجملات در برگزاری موجب شده بیشتر خانواده‌ها چنین راحتی را نپذیرند و در خانه متوفی مجالس اعیانی برپا کنند. مبلغه و یا قرآن‌خوان نیز با ذکر صلوات و فاتحه در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت زمینه را فراهم می‌سازد تا هر فردی که عجله دارد، فاتحه را سر داده و برود. در برخی مجالس حتی اقوام دوری که ممکن است هیچ گاه مهمان‌خانه متوفی نشده باشند، برای عرض تسلیت هم در مراسم اصلی و هم در پنج‌شنبه‌ها حاضر می‌شوند. ۴۰ روز رفت‌وآمد در محضر عکس متوفی! گفته می‌شود دلیل اینکه مراسم عزاداری ۴۰ روز برگزار می‌شود به باور مذهبی گره خورده است که رفت‌وآمد روح فرد متوفی تا ۴۰ روز به خانه خود ادامه دارد و این سرزدن به این دلیل است که ببیند کسی نامی از او می‌برد یا نه. در روز چهلم فوت مراسم تشریفاتی دیگری نیز برگزار می‌شود. در حال حاضر رسم بر این شده که در روز اول فوت و از مراسمی که در مسجد برگزار می‌شود تا روز چهلم عکسی از متوفی در خانه قرار داده شود و این عکس به شکل‌های مختلف زینت داده شده و گاهی با گل و شمع جلوه داده می‌شود. در روز ۴۰ ام به گفته شهروند اردبیلی اقوام جمع شده و به مزار متوفی سر زده و با خرما و حلوا پذیرایی می‌شوند. در ادامه خانواده متوفی احسان شام و ناهار تدارک می‌بینند و مهمانان روز چهلم به مراتب بیشتر از احسانات روز پنج‌شنبه‌های آخر هفته است. در گذشته بیشتر احسانات در منزل فرد متوفی ادا می‌شد. در حال حاضر تالارها و رستوران‌های مجلل این نقش را به عهده گرفته است و بریزوبپاش‌های چنین مراسماتی موجب شده است هزینه‌های چند ۱۰ میلیونی روی دست خانواده عزادار باقی بگذارد. بطوریکه بعد از مراسم چهلم، مراسم عزاداری ویژه افراد از دنیا رفته یا رغایب(شب اولین جمعه ماه رجب)، عید قربان، عید فطر و نوروز بایرامی برگزار می‌شود. در دومین روز از ماه رمضان خانواده‌های عزادار با تدارک انواع شیرینی‌های مخصوص این ماه بعد از افطار پذیرای خانواده و اقوام خود هستند. به دلیل اینکه در حال حاضر اذان مغرب سال‌ها است در حوالی ۹ شب زمان افطار را اعلام می‌کند، دیدار از خانواده‌های متوفی گاهی تا یک شب به طول می‌انجامد. در بین اردبیلی‌ها بی‌توجهی به این مراسمات و انجام ندادن آن از یک سو و شرکت نکردن آن از سوی دیگر عیب و بی‌احترامی به متوفی تلقی می‌شود. بعد از اینکه مراسماتی که ذکر آن رفت اجرا شد در اولین سالگرد متوفی نیز مراسم شام یا ناهار به جا آورده شده و هر سال در روز سالگرد تکرار می‌شود. تشریفات سنگ‌قبر و عکس‌های یادگاری هزینه‌ای که برای برگزاری مراسم عزاداری صرف می‌شود، در برخی مواقع تا چند صد میلیون برآورد شده است. تشریفات احسان های مختلف، تاج گل، استفاده از مداحان سرشناس، لباس‌های مخصوص عزاداری و تجملات پیرامون آن در کنار تهیه سنگ‌قبر به هزینه‌های قابل توجه منجر می‌شود. در حال حاضر به دلیل افزایش جمعیت شهر اردبیل و با وجود افزایش تعداد آرامستان ها، پیدا کردن سنگ‌قبری از آرامستان های قدیمی شهر یکی از مهمترین موضوعات مراسم عزاداری است. تا جایی که گاهی با بی‌توجهی به اصول شرعی کفن و دفن مردگان اندازه کوچکی از قبرستان به قیمت گزاف به فروش می‌رسد تا خانواده، وفات یافته خود را در قبرستان شناخته شده دفن کنند. رزرو قبرستان یکی از پدیده‌های جدیدی است که در پی رقابت برای تصاحب بخش کوچکی از قبور به وجود آمده است و در حال حاضر نیز می‌توان قبرهای رزرو شده را مشاهده کرد. رقابت دیگر بر سر سنگ‌قبرها است که در گذشته ساده و کوچک اجرا می‌شد اما در حال حاضر با نقش و نگار و تصاویری از فرد متوفی زینت داده می‌شود. در گذشته که محدودیت جا برای قبور وجود نداشت برخی قبرها مانند اتاقک احداث می‌شد اما در حال حاضر محدودیت جا مانع از اجرای آن می‌شود. تأکید دین مبین اسلام به تکریم صاحب عزا تمامی مراسمات اشرافی مردگان در وضعیتی است که در تولد هر فرد تنها دو مراسم یدی گجه و اون سویی از گذشته برگزار می‌شود. توصیه می‌شود به جای این مراسم هر فردی که در غم از دست دادن متوفی است به دعا و خواندن قرآن در منزل خود بپردازد و بسیاری از این مراسم برگزار نشود. علمای دینی نه تنها تشریفات مراسم عزاداری را تائید نمی‌کنند بلکه بارها به قبح هزینه‌های سرسام‌آور آن تأکید داشته‌اند. مدیرکل تبلیغات اسلامی استان اردبیل در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره مسلمان از باب احترام و تکریم است و به این مهم تأکید شده است. حجت‌الاسلام مهدی ستوده تصریح کرد: در روایات مطرح شده که اگر ۴۰ مؤمن برای یک نفر دعا کنند و برای وی آمرزش بخواهند گناهان حق‌الناس وی برطرف می‌شود. وی با اشاره به برخی تشریفات در مراسم عزاداری فرد متوفی اضافه کرد: این مراسمات واجب شرعی نیست و تنها نماز میت و نماز وحشت عنوان شده که برای فرد از دنیا رفته خوانده شود. به گفته مدیرکل تبلیغات اسلامی استان به جای مراسمات فعلی که سه روز در منزل صاحب عزا افراد برای صرف غذا حاضر می‌شوند، در دین اسلام توصیه شده است که سه روز به منزل صاحب عزا، غذا برده شود تا از زحمت وی به دلیل غمی که دارد کاسته شود. وی افزود: بهتر است احسانات به جای ریخت‌وپاش و هزینه در مسیر نادرست در مسیر باقیات‌الصالحات هزینه شود و در رأس آن توجه به نیاز نیازمندان است.