وقتی روی محصولات «تراریخته» برچسب سلامت می‌زنند!

خبرگزاری تسنیم: مسئله سلامت محصولات دستکاری شده ژنتیکی یا همان محصولات تراریخته، موضوعی است که طی ماه‌های اخیر به‌شدت مورد توجه رسانه‌ها و افکار عمومی مردم کشورمان قرار گرفته است. «محصولات دستکاری شده ژنتیکی» محصولاتی هستند که از انتقال یک یا چند ژن بین دو نوع موجود زنده مختلف به وجود می‌آید؛ تا به امروز در کشورهای مختلف دنیا بررسی‌های متعدد علمی درباره اثرات، پیامدها و عوارض تولید و مصرف این محصولات روی انسان و محیط زیست صورت گرفته است به‌گونه‌ای که طی دو دهه اخیر شواهد و مطالعات در حوزه اثرات منفی محصولات تراریخته بر محیط زیست و سلامت انسان، منجر به تصمیم 21 دولت در جهان از جمله سوئیس، آلمان، اتریش، ژاپن، ایرلند شمالی، فرانسه، ایتالیا، روسیه، نیوزیلند، لاتویا، لیتونیا، هلند، اسکاتلند، لهستان، اسلوونی، کرواسی، صربستان، مجارستان، یونان، بلغارستان و لوکزامبورگ در عدم کاشت این محصولات و یا استفاده از این محصولات در بازار با برچسب شده است و در کشورهای اروپایی که نیز که محصولات غذایی تراریخته به‌صورت آزادانه به فروش می‌‌رسد، به‌مدد اجرای صحیح قانون "لیبلینگ" و اطلاع مردم از مخاطرات مصرف محصولات دستکاری شده ژنتیک، میزان خرید این محصولات توسط شهروندان این کشورها به حداقل ممکن رسیده است. پس از طرح زمزمه‌هایی مبنی بر تلاش برخی مقامات دولتی برای کشت و تولید این محصولات در کشور، بسیاری از اساتید و صاحب‌نظران رشته‌های بیوتکنولوژی، مهندسی ژنتیک، بیوتکنولوژی پزشکی کشورمان در مقام منتقدان جدی واردات، کشت و مصرف محصولات دستکاری شده ژنتیکی، به‌دلیل تأثیرات مستقیمی که تولید و مصرف این محصولات با سلامت امروز و فردای مردم کشورمان دارد، وارد میدان نقد و اعلام هشدار نسبت به کشت و تولید این محصولات در کشورمان شدند اما در مقابل برخی مسئولان در وزارت جهاد کشاورزی و ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری به دفاع از تولید این محصولات پرداخته‌اند و به‌شدت در پی قانونی کردن کشت و تولید محصولات غذایی تراریخته در سطح کشور هستند به‌گونه‌ای که در حال حاضر بند مربوط به توسعه و کشت محصولات تراریخته را در قالب برنامه ششم توسعه به مجلس شورای اسلامی ارائه کرده‌اند و درصدد گرفتن رأی موافق نمایندگان مجلس در این خصوص هستند. مصطفی قانعی؛ دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی فناوری ریاست‌جمهوری از جمله مدافعان تجاری‌سازی، کشت و تولید محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی در کشور است؛ برای بررسی استدلال‌های این مقام مسئول در دفاع از تراریخته، گفت‌وگوی مشروحی با وی داشتیم؛ قانعی در بخشی از این مصاحبه ضمن ابراز گلایه از رسانه‌هایی مانند خبرگزاری تسنیم به‌دلیل اطلاع‌رسانی درباره مخاطرات مصرف محصولات تراریخته و انعکاس مستندات عوارض مصرف این محصولات روی انسان می‌گوید: «با دانش مردم از این مسائل، تنها نتیجه آن آشوب در میان مردم است و این موضوع باید در میان سازمانها حل شود». در ادامه ماحصل گفت‌وگوی تفصیلی با دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری تقدیم مخاطبان ارجمند می‌شود تا خود مخاطبان نسبت به میزان اعتبار و استحکام ادله مدافعان تراریخته برای دفاع از کشت و مصرف این محصولات، قضاوت داشته باشند: با توجه به اینکه معاونت علمی ریاست‌جمهوری در حال تدوین «استانداردهای حوزه زیست‌فناوری کشور» است، چه ملاحظاتی در تدوین استانداردهای ملی در حوزه محصولات کشاورزی دستکاری شده ژنتیکی یا همان محصولات تراریخته در نظر خواهید گرفت؟ ــ تا به امروز در کشور فقط واردات محصولات دستکاری شده ژنتیکی داشتیم و بحث تولید چنین محصولاتی در کشور مطرح نبود؛ در بحث واردات، وزارت بهداشت بر اساس استانداردهای خودش محصولات وارداتی را بررسی می‌کند و اگر محصولی کمتر از یک درصد از لحاظ ژنتیکی تغییرات داشته باشد، می‌تواند به بازار عرضه شود در غیر این‌صورت به بازار عرضه نخواهد شد. با این توضیحات حضرت‌عالی، آیا در حال حاضر محصولات تراریخته‌ وارداتی بر اساس استانداردهای وزارت بهداشت مورد آزمایش دقیق قرار می‌گیرند؟ ــ در کشور آزمایشگاه‌هایی برای چنین کاری تعریف شده است اما در مواردی پیش می‌آید که مثلاً فلان محصول وارداتی «دستکاری شده ژنتیکی» تأییدیه فلان کشور اروپایی را دارد و به همین دلیل دیگر ما در آزمایشگاه‌های خود به بررسی آن نمی‌پردازیم؛ در حوزه دارو نیز دقیقاً به همین شکل است. بنابراین اگر محصولی از کشورهای اروپایی تأییدیه داشته باشد، دیگر وزارت بهداشت در کشور به بررسی آن نمی‌پردازد و فقط در صورت عدم تأییدیه کشورهای اروپایی، آن را در آزمایشگاه‌های خود بررسی می‌کند. تسنیم: برخی از محصولات دستکاری شده ژنتیکی که مثلاً در آمریکا تولید می‌شوند، به‌صورت مستقیم توسط وزارت بهداشت این کشور از جهت سلامت بررسی نمی‌شوند بلکه صرفاً خوداظهاری شرکت‌های تولید‌کننده به‌عنوان مهر تأیید سلامت این محصولات درنظر گرفته می‌شود؛ با این اوصاف چگونه می‌توان به‌صرف داشتن تأییدیه از یک کشور خارجی و بدون بررسی در آزمایشگاه‌های داخل کشور به سلامت این محصولات وارداتی دستکاری شده ژنتیکی اطمینان کرد؟ ــ زمانی که یک محصول وارداتی از یک سری اصول تبعیت نمی‌کند، به یکی از 6 آزمایشگاه وزارت بهداشت ارجاع داده می‌شود اما بعضی محصولات مانند پنبه تراریخته که بعدها تبدیل به لباس می‌شود توسط وزارت بهداشت بررسی نمی‌شود چرا که ارزش و اهمیت کمتری نسبت به چیزی که انسان قرار است به‌عنوان خوراکی استفاده کند، دارد؛ در واقع موادی که انسان به‌عنوان مواد خوراکی مصرف می‌کند باید دارای بالاترین استانداردها باشد. آیا در داخل کشورمان، آزمایشگاه‌های مجهز برای تشخیص میزان تراریختگی و سلامت محصولات دستکاری شده ژنتیکی یا برخی از داروهای نوترکیب داریم؟ ــ در حوزه دارو و درمان، داروهایی را مورد آزمایش قرار می‌دهیم که این دارو قرار است به بدن و رگ یک انسان تزریق شود؛ این موضوع در حوزه گیاهان به‌مراتب ساده‌تر از بحث‌های دارویی است اما نکته اینجاست که هر گیاه و مواد خوراکی در سطحی از استانداردها باید قرار گیرند و در همان سطح بررسی شوند. در حوزه دارو هم همین است، دارویی که شما به‌صورت خوراکی مصرف می‌کنید با دارویی که به رگ تزریق می‌کنید، بسیار تفاوت دارد اما متأسفانه هنوز استاندارد مشخصی برای گیاهان و سطح‌بندی آنها وجود ندارد. در حال حاضر بر اساس آیین‌نامه "حداقل ضوابط برچسب‌گذاری مواد خوراکی و آشامیدنی" ابلاغی از سوی وزارت بهداشت، در صورتی که اجزای تشکیل‌دهنده یک محصول، حاصل از فرایندهای بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک باشد باید روی برچسب این محصولات عنوان "تراریخته" یا همان عبارت GMO درج شود همان‌گونه که در کشورهای اروپایی این قانون با دقت و حساسیت زیاد در حال اجراست اما چرا در کشورمان با وجود صراحت قانون در اجباری بودن این مسئله و ارتباط مستقیم اجرای قانون برچسب‌گذاری با سلامت مردم، این قانون به هیچ عنوان اجرا نمی‌شود و متولیان امر در مقابل این قانون‌شکنی آشکار، سکوت کرده‌اند؟ ــ در حال حاضر محصولات تولیدی دارای شماره محصول و نام شرکت تولیدی هستند یعنی هم تولید‌کننده و هم وارد‌کننده آن محصول مشخص است و در صورت عدم تأیید هر محصول توسط وزارت بهداشت به بازار عرضه نمی‌شوند؛ با این وجود برخی از محصولات مانند روغن زیتون که قاچاق در آنها بسیار زیاد است، نمی‌توان جنس خالص و مرغوب آنها را از بازار تهیه کرد. شما فرض کنید دو باغ دارید که در یکی سیب مرغوب و در دیگری سیب سمی تولید می‌شود و هر دو به بازار عرضه می‌شوند لذا زمانی می‌توان برچسب بر روی محصولات اعمال کرد که کشاورز محصول را بسته‌بندی، نام تولیدکننده و شماره محصول را روی آن درج کند. پاسخ سؤال خود را نگرفتیم؛ سؤال این بود که چرا علی‌رغم صراحت قانون در لزوم اجرای کامل قانون برچسب‌گذاری و درج عنوان GMO در صورت تراریخته بودن محصول، این قانون اجرا نمی‌شود و هیچ یک از مسئولان امر نیز متعرض این قانون‌شکنی آشکار نیستند؟ ــ در دنیا، تعداد بسیار کمی تولیدکننده اصلی وجود دارد اما در کشور ما، تنها تعداد کارخانه‌های تولید صنایع غذایی به 18 هزار می‌رسد؛ حتی اگر از کنار کارخانه‌ها و تولیدات غیرقانونی محصولات عبور کنیم، در موارد قانونی هم آن‌قدر تعداد زیاد و عظمیی کارخانه و مرکز تولید وجود دارد که نمی‌توان به‌سادگی روی آنها نظارت داشت. در کشورهای اروپایی چنین نیست و تعداد این کارخانه‌ها کمتر از تعداد انگشتان دست است و به همین دلیل نظارت روی آنها راحت‌تر می‌شود؛ در کشورمان وزارت بهداشت یکه‌تاز میدان نیست و اگر مثلاً همین فردا اعلام کند که "دیگر محصولاتی را که برچسب ندارد استفاده نکنید"، جنجال بزرگی رخ می‌دهد. به‌عنوان مثال، زمانی که استفاده از روغن پالم ممنوع شد، توقف صادرات ایران، جنجال میان مردم، ضربه به بازار و بسیاری آسیبهای دیگر را در پی داشت بنابراین چنین موضوعی، دارای آثار اجتماعی و اقتصادی است؛ اگر همین فردا وزارت بهداشت استفاده از محصولات بدون برچسب را ممنوع کند، تبعات این تعداد زیاد کارخانه را چه‌کسی پرداخت می‌کند. پس با این اوصاف، شما معتقدید که چون اجرای قانون برچسب‌گذاری در مورد محصولات تراریخته، یک سری تبعات به‌همراه دارد باید از خیر اجرای این قانون که مستقیماً به سلامت مردم گره خورد، گذشت؟! ــ وزارت بهداشت لازم است که روی محصولات تولیدی یا وارداتی چه تراریخته و چه غیرتراریخته برچسب سلامت بزند اما زمانی این کار عملی است که از همان زمان تولید محصول، استانداردها و الزامات آن رعایت شود؛ به‌عبارت دیگر شما نمی‌توانید یک باغی در جایی ایجاد کنید و محصولات آن را بلافاصله پس از تولید به بازار عرضه کنید چرا که وزارت بهداشت آن را تأیید نکرده است. ما به‌عنوان ستاد توسعه زیست‌فناوری در حال تدوین استانداردهایی هستیم که این استانداردها از تولید تا مصرف به‌صورت زنجیره‌ای اعمال می‌شود و در این باره همه اتفاق‌نظر دارند؛ حرف من این است که این کار درستی نیست که در مردم آشوب ایجاد کرد و آنها را از غذایی که می‌خورند ترساند، از طرفی هم ما محصول تولیدی تراریخته نداریم و همه محصولات وارداتی هستند؛ دو رسانه تسنیم و فارس علی‌رغم اینکه ما تولیدی از خود نداریم به‌شدت به این مسئله پرداختند که اصلاً کار درستی نبود چرا که من معتقدم که این مسئله باید بین ما حل شود و نباید اطلاع‌رسانی آن در میان مردم انجام شود چرا که با اطلاع‌رسانی کاری از پیش نمی‌رود. طی ماه‌‌های اخیر، خبرگزاری تسنیم برای آگاهی مردم از ماهیت محصولات دستکاری شده ژنتیکی به‌سراغ افراد برتر و چهره‌های شاخص علمی در حوزه بیوتکنولوژی، مهندسی ژنتیک و اساتید برتر دانشگاه‌های کشور رفته است و تمام استدلال‌های موافقان و مخالفان تراریخته را برای اطلاع مردم، منعکس کرده است؛ آیا به‌نظر حضرت‌عالی این رویه، رویه‌ای اشتباه بوده و مردم نباید از طریق رسانه‌ها در جریان مخاطرات کشت و مصرف محصولات دستکاری شده ژنتیکی قرار می‌گرفتند و از سویی آیا اگر از طریق رسانه‌ها به مردم بگوییم که مثلاً در حال حاضر کشت محصولات تراریخته در اکثر کشورهای اروپایی ممنوع شده و آنها قوانین بسیار سخت‌گیرانه و دقیقی برای محدود کردن این محصولات در کشور خود وضع کرده‌اند، اقدام درستی نیست و مردم حق ندارند از این حقایق و مستندات آگاه شوند؟ ــ یک نهاد نظارتی برای پیگیری چنین مواردی وجود دارد و رسانه‌ها می‌توانند به ابعاد علمی این موضوع و هر موضوعی که مدنظر است، بپردازند؛ این اخبار بار حقوقی دارد. جناب آقای قانعی! در مسئله الزامی بودن اجرای قانون برچسب‌گذاری، شاهدیم که این قانون اصلا به‌صورت کامل در کشور اجرا نمی‌شود و شاهد سکوت عجیب مسئولان مربوطه در مقابل این قانون‌شکنی هستیم که این امر به‌صورت مستقیم با سلامتی مردم گره خورده است؛ اینکه چرا این قانون در مورد محصولات دستکاری شده ژنتیکی اجرا نمی‌شود، بسیار عجیب است؛ در حال حاضر اگر شهروندی نخواهد از محصولات تراریخته موجود در بازار استفاده کند، این امر ممکن نیست چرا که در بازارهای فروش کشور، محصولات غذایی تراریخته از غیرتراریخته به‌دلیل عدم اجرای قانون برچسب‌گذاری، قابل شناسایی نیست؛ به‌چه‌دلیل دقیقاً بندی که مربوط به لزوم مشخص شدن تراریخته بودن محصولات روی برچسب آن است، اجرا نمی‌شود و مسئولان امر نیز در این خصوص سکوت کرده‌اند؟ ــ در اجرا نشدن قانون، سازمانی به‌نام سازمان بازرسی کل کشور زیر نظر قوه قضائیه، وجود دارد؛ رسالت این سازمان اجرا شدن بندهای قوانین مربوط به سازمان‌ها است و در صورت اجرا نشدن یک بند قانونی، این سازمان از مسئول سازمان مربوطه به‌دلیل عدم اجرای قوانین توضیح می‌خواهد؛ در صورتی که این سازمان بر اساس دلایل آورده شده توسط مسئول اجرا نشدن قانون مربوطه، اقناع نشد به دادگاه ارجاع داده می‌شود و برای آن پرونده تشکیل می‌شود بنابراین در جمهوری اسلامی، مردم را بی‌پناه رها نکردیم چرا که ما در کشور همه ملزومات اجرای قوانین را داریم. اما متأسفانه در بحث محصولات دستکاری شده ژنتیکی و اجرای قانون برچسب‌گذاری، شاهدیم حتی یک مسئول نیز آن را به‌عنوان هشدار مطرح نکرده و هیچ پیگیری هم در این خصوص به عمل نیامده است؟ ــ ما در ستاد زیست‌فناوری هم طرفدار تراریختگی و هم ضدتراریختگی داریم؛ در این ستاد من مسئول هستم و دارم سعی می‌کنم که این موضوع را جمع‌بندی کنم لذا من از شما خواهش دارم که طوری مردم را آگاه‌سازی کنید که در میان مردم جنجال به پا نشود؛ شما توجه کنید که افراد زیادی ممکن است در خبرگزاری حرف‌هایی بزنند اما خبرنگار باید تشخیص دهد که آیا آن حرف‌ها قابل انتشار هستند یا خیر. تسنیم: خبرگزاری تسنیم در پی اطلاع‌رسانی مستندات علمی درباره محصولات تراریخته به توده مردم است و هدف آگاه‌سازی و افزایش سطح سواد و بینش مردم نسبت به این دسته از محصولات غذایی است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته، تولید و مصرف آنها به‌دلیل مخاطرات و عوارض شدید آن بر انسان، ممنوع شده است و از سویی یکی از حقوق مردم کشورمان این است که بدانند چه محصولاتی تراریخته و چه محصولاتی، محصولات طبیعی است که متأسفانه شهروندان ما از این حق قانونی خود محروم هستند. ــ بنده در طول عمر خود، وزرای زیادی را مشاهده کرده‌ام؛ یکی از آنها در مصاحبه‌ای از وجود نیترات در آب تهران خبر داده بود؛ آن روزی که این مصاحبه منتشر شد، صنعت آب معدنی فروشی باورنکردنی داشت؛ شما نمی‌دانید که پشت هر مصاحبه‌ای چه تجارت‌هایی انجام می‌شود. در بحث تراریخته اگر اعلام شود که دیگر از این محصولات استفاده نکنید، می‌گویند مردم باید از محصولات ارگانیک استفاده کنند؛ حالا سؤال من این است که "چه‌کسی صحت ارگانیک و سالم بودن محصولات ارگانیک را تأیید کرده است؟" همین می‌شود که یک تولید‌کننده محصولات خود را به اسم محصولات ارگانیک به خورد مردم می‌دهد و تجارت بزرگی درست می‌کند؛ شما هرچقدر هم تلاش کنید که مفاهیمی مانند ژنتیک و تراریخته را برای مردم بازگو کنید، هیچ‌کس این مفاهیم را به‌درستی درک نمی‌کند.