اختلافات اردوغان و داوداوغلو از کجا نشأت گرفتند

خبرگزاری تسنیم: دکتر ابوالحسن خلج‌منفرد، رایزن فرهنگی سابق ایران در ترکیه، به واکاوی علل استعفای داوود اوغلو از نخست‌وزیری ترکیه و ریاست آک‌پارتی پرداخت. مشروح این مصاحبه در ادامه ارائه شده است:

همان طور که مستحضر هستید احمد داوود اوغلو حدود یک هفته پیش از نخست‌وزیری ترکیه و ریاست آک‌پارتی استعفا داد. به نظر شما آیا استعفای داود اوغلو برخاسته از اختلافات وی با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور بوده است؟ اگر بین طرفین اختلافاتی وجود داشت، این اختلافات ناشی از چه عواملی بوده و از کی شروع شد؟

خلج‌منفرد: داوداوغلو از زمان تاسیس آک‌پارتی مشاور اردوغان بود و با تیمی که وی را همراهی می‌کرد، در ایجاد آک‌پارتی و تداوم آن نقش داشته است. داوداوغلو ابتدا در سیاست خارجی و بعدا در سیاست داخلی ترکیه نقش‌آفرینی کرده است. حزب عدالت و توسعه از زمان تاسیس خویش تلاش کرد که خود را به عنوان یک حزب فراگیر در ترکیه مطرح سازد؛ لذا افرادی با گرایشات و سلیقه‌های مختلف سیاسی و طبقات و گروه‌های مختلف اجتماعی را به همدیگر نزدیک ساخت. به این ترتیب این حزب در دوره‌های مختلف توانست افراد مختلفی را زیر چتر خویش جذب کند و در این مسیر موفقیت‌های فراوانی را کسب کرد.

طی این مسیر که پایه‌های قدرت آک‌پارتی استحکام پیدا می‌کرد و رقبای آن همچون ارتش، کمالیست‌ها و مخالفین حزب تضعیف می‌شدند، عدالت و توسعه در این اندیشه بود که قدرت آن افزایش پیدا کرده است. اردوغان نیز به عنوان رئیس و بنیان‌گذار اصلی حزب به طور طبیعی اقتدارطلبی بیشتری داشت؛ اما این روحیه اقتدارطلبی منجر به جدا شدن افراد مختلفی از این حزب شده است؛ عبدالله گل، بولنت آرینچ و حسین چلیک از جمله افراد قدرتمندی بودند که از آن جدا شدند. داوداوغلو در این مسیر آخرین کسی بود که بین وی با اردوغان اختلاف پیش آمد؛ اختلافی که از چند سال گذشته بروز کرده بود. اولین اختلافی که بین داوداوغلو و رجب اردوغان آشکار شد، بر سر هاکان فیدان بود.

هاکان فیدان به عنوان رئیس سیستم اطلاعاتی ترکیه (میت) سال گذشته قبل از انتخابات پارلمانی ترکیه از سمت خویش استعفا داد تا اینکه در این انتخابات شرکت کند. این استعفا که با هماهنگی داوداوغلو انجام شده بود، مورد پذیرش وی قرار گرفت؛ اما اردوغان بعد از انتشار خبر استعفای فیدان، موضع بسیار سختی مبنی بر لزوم برگشت فیدان به میت اتخاذ کرد. هاکان فیدان نیز بعد از موضع‌گیری اردوغان به سمت خویش برگشت و آنچه که مد نظر داود اوغلو بود، انجام نگرفت. اختلافات بین دو عنصر مهم آک‌پارتی، اردوغان و داود اوغلو از این مساله شروع شد.

آیا عدم کسب اکثریت آرا توسط آک‌پارتی در انتخابات پارلمانی هفتم ژوئن 2015 نیز منشا اختلاف نظر بین اردوغان و داوداوغلو بوده است؟ نوع برخورد اردوغان و داوود اوغلو با مساله عدم توانایی عدالت و توسعه در تشکیل دولت تک حزبی یکسان بود؟

خلج‌منفرد: شکاف جدی دیگر بین اردوغان و داوداوغلو بعد از انتخابات پارلمانی هفتم ژوئن 2015 ایجاد شد. در آن انتخابات که آک‌پارتی نتوانست اکثریت آرای لازم برای تشکیل کابینه تک حزبی را به دست آورد، در دو موضوع بین طرفین اختلاف به وجود آمد.

موضوع اول عبارت بود از اظهار نظر داوداوغلو که برای اردوغان خیلی گران تمام شد، وی گفت که آک‌پارتی خواهان تغییر قانون اساسی و برپایی نظام ریاستی بود؛ اما نتایج انتخابات نشان داد که مردم به چنین تغییری رای مثبت ندادند. به عبارت دیگر داوود اوغلو مطرح کرد که نتایج انتخابات مخالفت مردم با تغییر نظام پارلمانی به ریاستی را نمایان ساخت؛ اما اردوغان در مقابل این اظهار نظر داوداوغلو نیز موضع سختی اتخاذ کرد و با رد کردن اظهارات داوداوغلو بیان کرد که نظام ریاستی در ترکیه عملا اتفاق افتاده و از زمانی که وی به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شده، این نظام ریاستی شکل گرفته است؛ چرا که او به عنوان یک رئیس‌جمهور تشریفاتی نیست، بلکه رئیس‌جمهوری عمل‌گرا است و این موضوع بایستی با تغییر قانون اساسی شکل قانونی گیرد.

بنابراین این شکاف از سال گذشته بین این دو رهبر آک‌پارتی به وجود آمده بود. داوود اوغلو می‌دید که اگر نظام ریاستی شکل گیرد، دیگر پست نخست‌وزیری حذف خواهد شد؛ لذا وی بایستی صحنه سیاست را به عنوان نخست‌وزیر ترک می‌کرد.

موضوع دوم اختلاف بعد از انتخابات پارلمانی هفتم ژوئن در رابطه با دولت ائتلافی بود. داوود اوغلو معتقد بود که با توجه به عدم کسب اکثریت آرا توسط آک‌پارتی، یک دولت ائتلافی با حضور احزاب دیگر تشکیل شود؛ اما در مقابل نظر اردوغان خلاف آن بود و از ابتدا بیان کرد که بایستی مجددا انتخابات زودهنگام برگزار شود. عملا نیز نظر اردوغان به کرسی نشست و انتخابات زودهنگام یکم نوامبر 2015 با کسب اکثریت توسط آک‌پارتی برگزار و دولت ائتلافی تشکیل شد.

با توجه به اینکه نظام پارلمانی مانع جدی برای عملیاتی شدن جایگاه ریاست‌جمهوری است، آیا مطرح شدن موضوع تغییر نظام پارلمانی به نظام ریاستی ایده اردوغان بوده یا از سوی روسای جمهور قبلی ترکیه نیز مطرح شده است؟

خلج‌منفرد: گفتنی است که موضوع ریاستی کردن نظام در ترکیه یک بحث قدیمی است. نجم‌الدین اربکان در سال‌های نخست ورود خویش به عرصه سیاست در اظهارات خویش بیان می‌کرد که در صورت قدرت گرفتن در ترکیه، نظام ریاستی را ایجاد خواهد کرد. وی بیان می‌داشت که رئیس‌جمهور با رای مستقیم مردم انتخاب خواهد شد؛ چرا که در چنین نظام مقتدری می‌توان اقدامات دولت را پیش برد.

اردوغان نیز هم اکنون همین ایده ایجاد یک نظام مقتدر متمرکز سیاسی را پیگیری می‌کند. جریان اسلام‌گرایی ترکیه امروز نیز دنبال همان اهداف خویش است.

شروع درگیری‌های خونین مجدد بین پ.ک.ک و ارتش ترکیه موافقان و مخالفانی در ترکیه داشته است، آیا به نظر شما آغاز این تنش‌ها نیز به اختلافات بین اردوغان و داوود اوغلو دامن زده است؟

خلج‌منفرد: بعد از درگیری‌های شدید بین پ.ک.ک (حزب کارگران کردستان ترکیه) و ارتش ترکیه در داخل این کشور نیز مواضع اردوغان بسیار سخت‌گیرانه بوده است؛ اما داوداوغلو با گفت‌وگوهایی که با اتحادیه اروپا به انجام می‌رساند، به توافقاتی دست یافته بود که در مساله پ.ک.ک از روش‌های دیپلماتیک همچون گفت‌وگو برای حل مسائل بهره‌گیری شود؛ اما اردوغان دوباره با این موضوع نیز به شدت مخالفت کرد و همچنان نیز مخالف آن است.

بنابراین اختلافات منجر به جدا شدن داوود اوغلو از سمت خویش شد؛ موضوعی که از مدت‌ها پیش انتظار آن می‌رفت. این ماجرا نشان می‌دهد که اردوغان کماکان بر موضع و بر مطالبات خود پافشاری می‌کند و همچنان شخصیت کاریزماتیک و اقتدارطلب وی در آک‌پارتی حاکمیت دارد.

همان طور که خود حضرتعالی نیز اشاره فرمودید، افراد تاثیرگذاری در سال‌های گذشته از حزب عدالت و توسعه جدا شده‌اند. آیا به نظر شما یک حزب جداگانه‌ای موازی با آک‌پارتی و با حضور مخالفین اردوغان شکل خواهد گرفت؟ احتمال وقوع چنین امری چه میزان به نظر می‌رسد؟

خلج‌منفرد: چنین اتفاقی تصور نمی‌شود که به این زودی در فضای سیاسی ترکیه انجام گیرد. از یک طرف اردوغان دارای یک شخصیت کاریزماتیک در بین طرفداران آک‌پارتی است و از طرف دیگر با توجه به مشکلات فراوانی که ترکیه در سیاست داخلی و خارجی خویش مواجه است، اردوغان با ایجاد فضای رقابتی در جامعه طوری وانمود خواهد کرد که مسیری درست غیر از مسیر وی وجود ندارد؛ به گونه‌ای که وی در ماه‌های اخیر در حوزه‌‌های داخلی و خارجی نیز این‌گونه عمل کرده است. اردوغان در این فضای متشنجی که ایجاد می‌کند، محبوبیت خویش را حداقل در بین مردم افزایش می‌دهد.

طرفداران آک‌پارتی و عموما مردم ترکیه مردمان آرمان‌گرایی هستند؛ به همین دلیل شخصیت‌های کاریزماتیک بین مردم خیلی نفوذ پیدا می‌کنند؛ به عنوان نمونه در مقالات مختلف ترکیه‌ای اردوغان را با پادشاهان بزرگ عثمانی مقایسه می‌کنند.

داوداوغلو نیز زمانی که از ریاست حزب کنارگیری می‌کرد، اعلام کرد که در ادامه کار در داخل حزب و به عنوان یک نماینده در پارلمان ترکیه حضور خواهد داشت. بنابراین مخالفینی که از حزب عدالت و توسعه جدا شده‌اند، هنوز خود را در موضعی نمی‌بینند که در اندیشه ایجاد حزب جدید باشند؛ مگر اینکه دولت حاکم ترکیه با مشکلات بزرگ‌تری مواجه شود که کشور از لحاظ اقتصادی و امنیتی در خطر قرار گیرد؛ اما هنوز چنین اتفاقی در ترکیه رخ نداده است. حاکمیت ترکیه هنوز به لحاظ اقتصادی، امنیتی و مسائل دیگر در وضعیت خوبی قرار دارد.

از آن‌جایی که کنگره فوق‌العاده حزب عدالت و توسعه بیست و دوم ماه می (دوم خرداد) تشکیل خواهد شد، چه چشم‌اندازی را برای ریاست آک‌پارتی می‌توان تصور کرد و ریاست حزب به چه سمتی سوق پیدا خواهد کرد؟ با توجه به شواهد موجود به نظر می‌آید که نخست‌وزیری آینده ترکیه یک دوره انتقالی را پشت سر خواهد گذاشت، به نظر شما این موضوع تا چه حد صحیح است؟

خلج‌منفرد: داوود اوغلو قدرتمندترین فرد در آک‌پارتی بود که می‌توانست مقابل پروژه اردوغان ایستادگی کند؛ اما هر کسی که در اجلاس فوق‌العاده آک‌پارتی به عنوان رئیس و بعدا نخست‌وزیر انتخاب شود، علی‌القاعده در هماهنگی کامل با اردوغان خواهد بود و سمت و سوی حرکت این حزب به سمتی سوق پیدا خواهد کرد که قانون اساسی جدیدی را بر اساس نظام ریاستی تعریف کند تا اینکه اردوغان به عنوان رئیس‌جمهور عملیاتی دولت انتخاب شود و طرح‌های وی برای سال 2023 را دنبال کند.