تلخ و شیرین دریاچه نمکی «ارومیه»

در اوضاعی که حال «ارومیه» خوب است، دریاچه همچنان نگران است و انگار از پایان دل‌خوشی‌هایش واهمه دارد. برخی اظهارات کارشناسان نیز این نگرانی‌ها را مضاعف می‌کند تا خوف‌ورجای دومین دریاچه شور ایران ادامه داشته باشد.

تصویر ماهواره Terra/MODIS از دریاچه ارومیه در تاریخ ۴ اردیبهشت ۱۳۹۵

خبرگزاری مهر در سلسله گزارش‌هایی ضمن بررسی شرایط کنونی دریاچه ارومیه، با نگاهی به ابعاد مختلف خشک شدن و لزوم احیای این دریاچه ارزشمند، به تبعات و آسیب‌های ناشی از خالی شدن دست‌های دریاچه از مایه حیات پرداخته است.

در این گزارش ضمن اینکه گریزی می‌زنیم به اقدامات صورت گرفته برای احیای دریاچه ارومیه توسط متولیان، نگرانی‌های کارشناسان برای برگشتن حال دریاچه ارومیه به‌روزهای نزار گذشته را مرور خواهیم کرد.

سهم مسئولان از احیای ارومیه چقدر است؟

دریاچه ارومیه نامی است که شاید کمتر روزی باشد در رسانه‌های مختلف کشور خبری در خصوص آن عنوان نشود، اخباری که از اقدامات مختلف استان‌های حاشیه این دریاچه در راستای طرح‌های احیا بر روی صفحه جراید نقش می‌بندند.

اما در این میان استان آذربایجان شرقی به دلیل هم‌جواری برخی شهرستان‌های خود با این دریاچه، در معرض آسیب‌های خشکی آن در طول سال‌های اخیر قرارگرفته و مشکلاتی همچون کم‌آبی و درخطر قرار گرفتن منابع کشاورزی و زیستی خود را تجربه کرده است.

درحالی‌که چند سالی از آغاز اجرای طرح‌های تثبیت آب این دریاچه می‌گذرد، برخی آمار از موفقیت نسبی این اقدامات خبر می‌دهند، هرچند بارش باران طی ماه‌های اخیر بر پیکره این دریاچه نیز علتی شده تا بنا به آمار شاهد افزایش چند سانتی‌متری آب دریاچه نسبت به سال گذشته باشیم.

انسداد چاه‌های غیرمجاز، طرح‌های بوته و نهال‌کاری، رهاسازی آب پشت برخی از سدهای استان ازجمله اقداماتی بوده است که توسط دستگاه‌های مختلف این استان در راستای طرح‌های احیا با جدیت دنبال می‌شود و دستور مستقیم مدیریت استان بر اولویت قرار دادن طرح‌های مربوط به احیا زمینه‌ساز تسریع این فعالیت‌ها شده است.

شیرین کامی ارومیه؛ اقدامات دوره تثبیت دریاچه مفید بوده است

معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان در گفتگو با خبرنگار مهر از مفید بودن اقدامات دوره تثبیت دریاچه خبر داده و می‌گوید: ستاد دریاچه ارومیه از زمان تشکیل حداکثر تلاش خود را برای احیای این دریاچه انجام داده و تمامی دستگاه‌ها باوجود وظایف سنگینی که بر عهده‌دارند احیای این دریاچه را در اولویت کاری خود قرار داده‌اند.

میرمحسن حسینی قمی ادامه می‌دهد: با بازدیدهای صورت گرفته از این دریاچه و گزارش‌های رسیده، متوجه افزایش ارتفاع آب این دریاچه شده‌ایم که این امر امید تازه‌ای برای احیای این دریاچه را در دل‌ها زنده می‌کند.

وی می‌گوید: اگر مقایسه‌ای میان میزان ارتفاع آب دریاچه ارومیه در طول اردیبهشت‌ماه سال گذشته و امسال داشته باشیم شاهد افزایش سطح آب دریاچه خواهیم بود.

از سویی با نگاهی به آمار ارائه‌شده تراز دریاچه در ۴ اردیبهشت ۱۳۹۵ برابر با ۱۲۷۱.۰۴ بالاتر از سطح آزاد دریا بوده، که نسبت به تاریخ مشابه در سال گذشته ۳۴ سانتیمتر افزایش داشته است.

همچنین تراز دریاچه در تاریخ مذکور نسبت به ابتدای سال آبی ( اول مهر ۱۳۹۴) برابر با ۹۶ سانتیمتر بیشتر شده است.

تلخکامی ارومیه؛ استقبال از مهمان دیرین با گرمی گلوله

قمی در ادامه با اشاره‌ای به تنوع پرندگان موجود در این دریاچه می‌گوید: مسیر رودخانه‌های منتهی به دریاچه از تنوع و تراکم بالای پرندگان برخوردار بوده و انواع پرندگان همچون فلامینگو، قو، اردک و غاز در این زیستگاه حضورداشته و تعداد فلامینگوها نیز نسبت به دیگر پرندگان چشمگیرتر است.

اما در میان وضع شاید نه‌چندان مناسب گونه‌های گیاهی و حیوانی در این منطقه و کاهش چشمگیر آن‌ها در طول سالیان اخیر، اخباری همچون شکار فلامینگوهای بازگشته به دریاچه ارومیه، نمکی بر زخم‌های التیام نیافته این دریاچه است.

فروردین‌ماه امسال بود که بعد از رسانه‌ای شدن خبر بازگشت فلامینگوها به ارومیه، خبر اصابت ساچمه‌های اسلحه شکاری به فلامینگویی که پس از ۲۸ سال به زادگاه خود بازگشته بود روی سر خط رسانه‌ها رفت، تا مهمان دیرین ارومیه با گرمی گلوله مورد استقبال قرار گیرد .

این فلامینگو از بند این ساچمه‌های شکاری در امان نمانده و پس از چند روزی از بین می‌رود تا این دریاچه این بار بابی مهری‌های شکارچیان منطقه روبرو باشد.

آب منطقه‌ای: رهاسازی ۴۴۰ میلیون مترمکعب آب از ۵ سد کشور

معاون طرح، توسعه، حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی نیز می‌گوید: طبق صورت‌جلسه ستاد احیای دریاچه ارومیه، باید از طریق رهاسازی آب پنج سد کشور، ۴۴۰ میلیون مترمکعب آب به این دریاچه ریخته شود.

مجتبی جلیل زاده بابیان اینکه کشاورزان نباید نگران حق آبه خود باشند، می‌گوید: تمامی کشاورزانی که از سد قلعه چای استان برای آبیاری زمین‌های خود استفاده می‌کردند در زمان قانونی حق آبه خود را دریافت خواهند کرد و نگرانی در این زمینه وجود ندارد.

وی همچنین با اشاره‌ به دیگر اقدامات این شرکت در راستای احیای دریاچه ارومیه ادامه می‌دهد: از ابتدای سال گذشته موفق به انسداد ۲۶۶ چاه غیرمجاز شده‌ایم و وضعیت هزار حلقه چاه دیگر نیز در دست بررسی بوده که با انسداد این چاه‌های غیرمجاز میزان برداشت غیرمجاز از آب دریاچه کاهش‌یافته است.

ادامه رهاسازی آب‌های سد عجب‌شیر و مهاباد

رئیس اداره منابع آب شهرستان عجب‌شیر نیز از آغاز رهاسازی آب‌های سد عجب‌شیر به این دریاچه خبر داده و می‌گوید: تا اواخر خردادماه شاهد رهاسازی آب سد به دریاچه در دو مرحله خواهیم بود تا درمجموع ۱۲ میلیون مترمکعب از این طریق آب وارد دریاچه شود.

صفرعلی امیر نیا ادامه می‌دهد: همچنین علاوه بر رهاسازی آب این سد، لایروبی رودخانه‌های منتهی به دریاچه نیز از دیگر اقدامات انجام‌شده در طی این مدت است.

از سوی دیگر خبرها از افزایش ۹۰ درصدی رهاسازی آب از سد مهاباد به سمت دریاچه ارومیه حکایت می‌کند.

سهمیه امسال رهاسازی آب سد مهاباد برای کمک به احیای دریاچه ارومیه ۴۰ میلیون مترمکعب بوده، اما به علت افزایش میزان آب ورودی و سرریز شدن سد، این میزان به بیش از ۷۵ میلیون مترمکعب افزایش پیدا کرد و این روند همچنان با ظرفیت ۴۰ مترمکعب بر ثانیه ادامه دارد .

جهاد کشاورزی: بوته کاری در چهار هزار هکتار از اراضی شبستر

اما بوته و نهال‌کاری در اراضی شهرستان‌های مختلف حاشیه این رودخانه نیز از دیگر اقدامات انجام‌گرفته در طی روزها و ماه‌های اخیر بوده است که ازجمله آن می‌توان به بوته کاری در چهار هزار هکتار از اراضی شبستر اشاره کرد.

مدیر جهاد کشاورزی شبستر در این خصوص می‌گوید: طرح بوته و نهال‌کاری در اراضی این شهرستان طی یک ماه گذشته در حال اجرا بوده که برای اجرای کامل آن ۳۰۰ میلیارد ریال اعتبار پیش‌بینی‌شده است.

حسینعلی فتحی ادامه می‌دهد: ایجاد ۹۸۰ هکتار بوته کاری، ۵۰۰ هکتار نهال‌کاری، یک هزار و ۳۰۰ هکتار قرق و ۳۰ کیلومتر بادشکن جزو این طرح است .

وی می‌افزاید: این طرح به‌منظور کاستن حجم گردوغبارهای نمکی اجرا می‌شود چراکه پوشش گیاهی می‌تواند در این زمینه راه‌کار خوبی باشد.

«ارومیه» از تثبیت تا احیا

اما از مجموع اقدامات صورت گرفته توسط متولیان امر با عنوان تثبیت وضعیت دریاچه یاد می‌شود تا احیای کامل ارومیه همچنان اماواگرهایی داشته باشد.

نخستین مشکل در این زمینه به تعارض‌هایی برمی‌گردد که هم‌اکنون پیرامون مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی در حوزه آبریز ارومیه وجود دارد، تعارض‌هایی که نمود آن را می‌توان در اظهارات متولیان بخش کشاورزی منطقه دید به‌طوری‌که مدیر جهاد کشاورزی مهاباد در اظهارنظری گفته است: با رهاسازی آب سدها برای احیای دریاچه ارومیه کشاورزان این منطقه دچار خسارات جدی خواهند شد.

وضعیت چاه‌های حوزه دریاچه ارومیه/ برگرفته از پژوهش ستاد احیای دریاچه ارومیه. تیرماه ۹۴

مدیرکل دفتر مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب حوضه دریای خزر و دریاچه ارومیه نیز به مسائل مطرح در این زمینه این‌گونه اشاره می‌کند: حفظ تعادل بین سه مؤلفه معیشت، درآمد و زیست‌محیطی از اهمیت بسزایی برخوردار است و آسیب‌دیدگی هریک از این مؤلفه‌ها دیگر اضلاع این مثلث را نیز در برمی‌گیرد؛ به‌طوری‌که اگر نیاز زیست‌محیطی دریاچه ارومیه به هم بخورد آوارگان زیست‌محیطی را به دنبال خواهد داشت و همین‌طور اگر به اقتصاد و معیشت کشاورزان منطقه توجه کافی نشود تبعات اجتماعی جبران‌ناپذیر به وجود خواهد آمد .

سید مرتضی موسوی از تشکیل شورای هماهنگی مدیریت منابع آب حوضه آبریز «زرینه‌رود» نیز خبر داده و گفته است: در راستای احیای دریاچه قصد بر این است که با مدیریت مصرف حقوق حق آبه آب بران تأمین‌شده و با اصلاح الگوی مصرف بدون آسیب به جوامع محلی و با صرفه‌جویی ۸ درصدی در سال، حق آبه دریاچه تأمین شود .

وی از رهاسازی آب از سدهای استان و توقف همه پروژه‌های سدهای مطالعاتی و اجرایی استان‌های حوضه دریاچه ارومیه هم‌سخن گفته است و از ابلاغ مصوبات در این زمینه به دستگاه‌های اجرایی سه حوزه آذربایجان غربی و شرقی و کردستان خبر داده است .

احیای ارومیه شدنی یا نشدنی؟

بااین‌حال همه ماجرای احیای ارومیه این نیست به‌طوری‌که پرویز کردوانی پدر علم کویر شناسی ایران در آخرین اظهارنظر در مورد ارومیه به تکرار دیدگاه‌های قبلی خود پرداخته و گفته است: به‌رغم اینکه بسیاری از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در خصوص این دیدگاهم به من خرده می‌گیرند اما به اعتقاد من احیای دریاچه ارومیه امکان‌پذیر نیست .

روند خشکی دریاچه ارومیه طی چهار دهه اخیر

وی به وجود ۸۸ هزار و ۹۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در اطراف دریاچه ارومیه اشاره‌کرده و معتقد است که این تعداد چاه سطح آب‌های زیرزمینی اطراف دریاچه ارومیه را پایین برده است.

کردوانی حجم آب فعلی دریاچه ارومیه را دو میلیارد مترمکعب اعلام کرده و یادآور شده است: این دریاچه درگذشته ۳۲ میلیارد مترمکعب آب داشته و نمی‌دانم امروز به چه جراتی از احیای دوباره این دریاچه سخن می‌گویند.

این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که معصومه ابتکار رئیس سازمان محیط‌زیست معتقد است که شرایط دریاچه ارومیه خیلی بهتر شده که بخشی از آن به خاطر آب‌وهوای خوب و بخش دیگر به خاطر تلاش‌های دولت یازدهم بوده است.

اظهارنظرهای متفاوت و گاه متناقض کارشناسان و مسئولان همچنان نتیجه‌گیری قطعی در مورد استمرار حال خوب این روزهای ارومیه را با ابهام مواجه می‌کند.

اگر ارومیه احیا نشود...

با این تفاسیر به نظر می‌رسد هرچقدر هم امیدها برای احیای دریاچه ارومیه با بارندگی‌های اخیر بیشتر شود اما بحران خشک شدن دریاچه ارومیه و عواقب این بحران همچنان اهالی استان آذربایجان غربی و شرقی و حتی سایر استان‌های شمالی به‌خصوص تهران را نیز تهدید می‌کند.

معاون فنی اداره کل محیط‌زیست آذربایجان غربی پیش‌ازاین در خصوص تهدیدات و عواقب ناشی از بحران خشک شدن دریاچه به مهر گفته است: متأسفانه چندین کانون ریزگرد مهم در خاورمیانه وجود دارد که دریاچه ارومیه نیز در حال تبدیل‌شدن به یکی از این کانون‌های ریزگرد است.

جباری با اشاره به اینکه پنج نقطه در داخل دریاچه ارومیه شناسایی‌شده که جزو کانون‌های ریزگردها محسوب می‌شوند معتقد است: اطراف جزایر و شرق دریاچه ارومیه، منطقه جبل و بخشی از شهرک صنعتی تا پشت مجتمع باری شامل این کانون‌های ریزگرد است که در طول ۱۹ کیلومتر گسترده شده است.

وی در جمع‌بندی اظهاراتش تأکید کرده که اگر دریاچه ارومیه احیا نشود باید پنج میلیون نفر از جمعیت کشور جابه‌جا شود.

چنان نماند، چنین نیز نخواهد ماند؟

به‌هرروی به نظر می‌رسد با اتمام طرح‌های مربوط به تثبیت دریاچه ارومیه، این بار تلاش‌ها باید بر روی افزایش سطح آب آن تمرکز یابد تا شاید این دریاچه پس از سال‌ها بی‌آبی به وضعیت گذشته خود بازگردد.

درحالی‌که احیای دریاچه ارومیه طبق دستور مسئولان ارشد ملی و استانی به‌عنوان اولویت کاری تمامی دستگاه‌های مرتبط تعریف‌شده است، باید همچنان منتظر میزان اثربخشی این اقدامات در روزها، ماه‌ها و سال‌های آینده بود.

هرچند که روزگار امروز ارومیه حکایت «رسید مژده که ایام غم نخواهد ماند» است، اما آن‌قدر دل‌خوشی‌های دریاچه کم‌وزیاد می‌شود که از حال خوش تا ناخوش ارومیه حکایت بهار و زمستان پرباران تا تابستان سوزان است، یعنی «چنان نماند، چنین نیز نخواهد ماند؟»