تشکیل محور سنی در سایه مخالفت با سیاست‌های آمریکا/ اتحاد راهبردی با ریاض، مهم‌ترین پروژه دیپلماتیک آنکارا/ ایران در منزوی‌ترین و بی‌عمل‌ترین وضعیت یک دهه اخیر!

سرویس بین الملل فردا: بعد از انتشار بیانیه تند سازمان همکاری های اسلامی که ایران را به حمایت از تروریسم و تنش آفرینی در منطقه متهم کرده بود، پایگاه خبری تحلیلی فردا طی سلسله مقالاتی به نقد برنامه های دولت یازدهم در سیاست های منطقه‌ای پرداخته است که طی روزهای گذشته، یک مقاله تألیفی و مصاحبه با دکتر هانی زاده در همین زمینه منتشر شده که این مقاله و مصاحبه، باعث مباحثه خوانندگان ارجمند شده بود و به همین علت، قصد داریم سلسله گزارش های بیش تری در این زمینه کار کنیم.

سئوال اصلی مطرح شده از طرف پایگاه خبری تحلیلی فردا چنین است: «برنامه وزارت خارجه و دولت روحانی برای مسائل منطقه‌ای چیست؟ چه کارنامه ای طی 30 ماه اخیر دارد؟» سرویس بین الملل فردانیوز آماده است در این زمینه، به صورت رسمی و غیررسمی با مسئولین وزارت خارجه و کارشناسان اداره کل های خاورمیانه گفت و گو کند.

با وجود روشن بودن وضعیت انزوای ما در مسائل منطقه ای به اندازه‌ای که می توان آن را بدترین وضعیت ایران درخاورمیانه طی دهه‌های اخیر دانست، خوانندگان ارجمند در بخش نظرات خواهان اطلاعات بیش تر بودند. به همین علت، سرویس بین الملل فردا تصمیم گرفت در سلسله گزارش هایی، وضعیت روابط دیپلماتیک در سطح خاورمیانه را بررسی کند تا در بین آن، موقعیت و رفتار وزارت خارجه هم بهتر واکاوی شود. در این قسمت، به بررسی اهمیت و زمینه های روابط میان آنکارا و ریاض می پردازیم که یکی از مؤثرترین عوامل در موازنه فعلی دیپلماتیک منطقه است.

نشریه معتبر تایمز چاپ لندن در شماره روز یکشنبه خود به بهانه دیدار ملک سلمان (پادشاه عربستان) و رجب طیب اردوغان (رئیس جمهور ترکیه)، به بررسی استراتژیک روابط میان آنکارا و ریاض پرداخت. به عقیده تحلیلگران این پرونده، دیدار فوق «تصویر شفاف و روشن» تلاش دو کشور برای تعمیق روابط دو جانبه است.

در حالی ریاض و آنکارا طی یک سال اخیر تلاش می‌کنند روابط خود را به سطح راهبردی برسانند که پیش از آن، رقبای جدی هم برای الگو شدن و رهبری جهان اسلام بودند. دولت حزب توسعه و عدالت در آنکارا دارای دو الگوی «دولت سکولار» و «اسلام اجتماعی از نوع اخوان المسلمین» بود؛ در حالی که ریاض یک نظام «پادشاهی دینی و سنتی» و «اسلام سیاسی وهابی اما دوست غرب» را نمایندگی می‌کرد. این رقابت گفتمانی، باعث شده بود روابط دو کشور، همواره دارای یک بعد همگرایی و یک بعد واگرایی بود که اوج همگرایی در سوریه و اوج واگرایی آن در مصر بود.

با این حال، طی یک سال اخیر به وضوح شاهد تلاش هر دو دولت برای تعمیق روابط و وانهادن اختلافات هستیم. نشریه تایمز در پرونده‌ای ویژه به بررسی علل این تغییر رویکرد پرداخته و نهایتا سه علت را عامل تغییر نگرش دو دولت و تلاش برای تشکیل محور استراتژیک «سنی» خوانده است. این سه عامل عبارتند از: «نگرانی بابت رفتار ایران پسابرجام»، «تنش در خاورمیانه به علت بحران سوریه» و «تغییر رفتار منطقه‌ای آمریکا در خاورمیانه»

سونر جاغاپتای (ترک تبار) را می توان یکی از اصلی ترین استراتژیست های آمریکایی در زمینه ترکیه خواند.

به عقیده وی، مهم ترین پروژه وزارت خارجه ترکیه، تعمیق و ارتقاء رابطه راهبردی با عربستان سعودی است.

«سونر جاغاپتای»، مدیر دفتر تحقیقات ترکیه در مرکز تحقیقات استراتژیک واشنگتن در گفت‌وگو با مجله تایمز در مورد این همگرایی می‌گوید: «همگرایی و تقارب میان ترکیه و عربستان سعودی، چه ازمنظر سیاسی و چه از منظر تعریف حوزه‌های همکاری استراتژیک، با هیچ یک از همکاری‌های بین المللی آنکارا قابل مقایسه نیست. دولت اردوغان-اوغلو رابطه استراتژیک بسیار ویژه‌ای با ریاض برای خود تعریف کرده است که سطح آن عمیق‌تر و بالاتر از روابط آنکارا با هر کشور دیگری (در داخل منطقه یا مناسبات بین المللی) است.» به عقیده وی «مهم‌ترین پروژه تعریف شده درترکیه، "روابط راهبردی با ریاض" است.»

اردوغان که اهمیت به سزایی به پایگاه مردمی خود در میان اعراب می داد، طی یک سال اخیر نه تنها اختلافات خود را با آل سعود به حداقل رسانده، بلکه با برقراری یک رابطه استراتژیک و راهبردی تلاش کرده عرصه های همکاری بلندمدت بیش تری برای آنکارا و ریاض تعریف کند.

ترکیه طی یک سال اخیر شاهد افول روابط خود با غرب و به ویژه آمریکا بوده است. تا پیش از آن، ترکیه عضو ناتو و مهم ترین متحد آمریکا در منطقه بود؛ اما دو بحران «وضعیت سیاسی داخل ترکیه» و «حمایت غرب از کردها در جنوب ترکیه» باعث شد روابط میان آنکارا و غرب آسیب جدی ببیند. در این میان، همگرایی بی‌سابقه آمریکا و روسیه در پرونده سوریه، به افزایش تنش میان واشنگتن و آنکارا کمک کرده است.

تنش های میان آنکارا و واشنگتن، حتی منجر به مشاجره لفظی علنی اردوغان و اوباما شد.

این تنش در تاریخ جمهوری ترکیه بی سابقه بود!

با این حال، تنش مذکور باعث تمرکز ریاض و آنکارا بر تشکیل و تقویت محور سنی در برابر ایران شده است.

برای مشاهده تنش میان آنکارا و واشنگتن، کافی است مواضع رسمی و بی‌سابقه اوباما و واکنش تند اردوغان را مشاهده کرد. اوباما یک بار در مورد وضعیت بیان در ترکیه ابراز نگرانی کرد که اردوغان واکنش بسیار تند و احساسی از خود نشان داد. مورد بعدی، دعوت مراکز استراتژیک و تحقیقاتی آمریکا از اردوغان برای بررسی مسائل خاورمیانه بود که کاخ سفید اعلام کرد دیدار با اردوغان در برنامه کاری اوباما وجود ندارد! این اوج تنش و بی اعتنایی میان دو کشور بود که از ابتدای تاریخ جمهوری جدید ترکیه بی‌سابقه است.

توافق هسته ای میان ایران و غرب، بارها جان کری و مقامات کاخ سفید را به کشورهای حاشیه خلیج فارس کشاند.

کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به تحریک عربستان، به شدت با همگرایی میان ایران و غرب مخالفند و در همین راستا، تلاش های خود علیه ایران را در منطقه به صورت مضاعفی شدت بخشیده اند.

از سوی دیگر، عربستان به شدت بابت توافق هسته‌ای میان ایران و غرب نگران است و بارها با دعوت از جان کری و دیگر مقامات آمریکایی و اروپایی، نگرانی‌های خود را ابراز داشته است. اما شاید اصلی‌ترین نگرانی آن‌ها، در مورد همکاری‌های واشنگتن و مسکو در سوریه باشد که حتی از رویه پیشین (بی عملی و سکوت در قبال سوریه) هم زیانبارتر ارزیابی می‌شود.

دیوید لوگان، سفیر سابق انگلستان در ترکیه و رئیس مرکز مطالعاتی بریتانیا در آنکارا

او می گوید مقامات ترکیه و سعودی به خوبی درک کرده اند که از تکیه به ایالات متحده آسیب دیده اند.

آن ها مصرند قدرت خود را به رخ آمریکا و قدرت های بین المللی بکشند.

در این زمینه، دیوید لوگان، سفیر سابق انگلستان در ترکیه و رئیس مرکز مطالعاتی بریتانیا در آنکارا، به نشریه تایمز می‌گوید: «مقامات ترکیه و سعودی به خوبی درک کرده‌اند که از تکیه به ایالات متحده آسیب دیده‌اند. آن‌ها نه تنها می‌خواهند قدرت خود را مستقل از واشنگتن بازسازی کنند؛ بلکه مصرند تا قدرت خود را به قدرت‌های بین المللی غربی و شرقی به خصوص کاخ سفید اثبات کنند.»

تلاش برای همکاری های گفتمانی بلندمدت

آنکارا و ریاض بر سر اجرای برنامه‌ای توافق کرده‌اند که طبق آن، در بیش از ده کشور دنیا مساجدی را بنا کرده و مبلغ دینی برای آن بفرستند. لیست این کشورها، به خوبی افق و گستره این همکاری را نشان می‌دهد، از جمهوری جزائر فیجی در شرق استرالیا گرفته تا کوبای کمونیست در آمریکای لاتین!

اردوغان در سفری رسمی به آمریکا، شخصا مسجد ایالت مریلند را افتتاح کرد

مهم‌ترین مسجدی که در این راستا افتتاح شد، مسجدی بود که اخیرا اردوغان در ایالت مریلند آمریکا افتتاح کرد. هزینه ساخت این مسجد باشکوه و زیبا، حدود 100میلیون دلار برآورد شده است. حداقل کارکردی که برای این پروژه می توان برشمرد، «تلاش برای شراکت در رهبری جهان اسلام و تدوین گفتمان اسلامی» است.

مسجد باشکوه ایالت مریلند که برای ساخت آن حدود 100میلیون دلار خرج شده است.

این مسجد، در ظاهر مرکز فرهنگی اسلامی مریلند وابسته به سازمان دیانت ترکیه است؛ اما یکی از مساجدی است که در طرح همکاری های آل سعود و ترکیه برای ساخت و اداره مسجد در بیش از 10 کشور توافق شده است.

«سدات ارگین» مدیرمسئول روزنامه حریت ترکیه که از منتقدان جدی اردوغان و حزب توسعه و عدالت است، در این زمینه به نکته مهمی تذکر می‌دهد:

«در گفتمان متأخر اردوغان و حزب عدالت و توسعه، دائما تأکید می شود ترکیه کنونی یک قدرت جهانی است که راهبردهای طبیعی خود را در منطقه دنبال می کند. اما این کشورهای غربی هستند که با قدرت های خود تلاش می کنند مانع از پیشبرد برنامه های ترکیه در راستای آزادسازی مسلمین شوند.»

سدات ارگین، مدیرمسئول روزنامه حریت و از منتقدان جدی اردوغان: « در گفتمان اردوغان، دائما تأکید می شود ترکیه کنونی یک قدرت جهانی است که راهبردهای طبیعی خود را در منطقه دنبال می کند؛ اما "کشورهای غربی" با قدرت های خود تلاش می کنند مانع از پیشبرد برنامه های ترکیه در راستای "آزادسازی مسلمین" شوند. »

به عقیده این منتقد اردوغان، تغییر کارکرد سازمان دیانت ترکیه در همین راستاست: «سازمان دیانت را کمال آتاتورک تأسیس کرد تا با رصد رفتارهای دینی در جامعه ترکیه، از سکولاریسم محافظت کنند و مانع ورود دین به عرصه عمومی و سیاسی شوند. اما اردوغان کارکرد آن را تغییر داد و امروز این سازمان به ترویج اسلام (طبق مدل حزب عدالت و توسعه) در سطح جهان مشغول است. پروژه ساخت مساجد هم در همین راستاست؛ زیرا اردوغان می خواهد گروه های مردمی وفادار به خود و ترکیه را با ایدئولوژی دینی در نقاط مختلف جهان سازماندهی کند.»