رویای صنعت پررونق گردشگری/ آیا ایران می تواند به قطب گردشگری منطقه خاورمیانه تبدیل شود؟

سرویس اقتصادی فردا؛ ویژه‌نامه تجارت‌فردا نوشت: اردشیر اروجی، کارشناس برنامه‌ریزی گردشگری و میراث فرهنگی نوشت: سازمان جهانی گردشگری تعداد گردشگران جهان را در سال 2015 میلادی حدود یک میلیارد و 200 میلیون نفر و درآمد حاصل از گردشگری را در جهان حدود یک هزار و 300 میلیارد دلار اعلام کرد. اگر با اغماض دو و نیم ماه از سال 1394، عملکرد سال 1394 گردشگری کشورمان را با عملکرد گردشگری جهانی در سال 2015 مقایسه کنیم، می‌بینیم هرچند ما در حال حاضر پایگاه آماری دقیق و بهنگامی از وضعیت گردشگری کشورمان نداریم. طبق آمار بیان‌شده توسط مسوولان گردشگری کشورمان که از نظر کارشناسی بسیار خوش‌بینانه بیان شده است، تعداد گردشگران ورودی به کشور ایران حدود پنج میلیون نفر و درآمد حاصل از آن بسیارخوش‌بینانه‌تر، حدود 7.5 میلیارد دلار اعلام شده است، هرچند طبق سند چشم‌انداز گردشگری باید تعداد گردشگران ورودی کشورمان در پایان سال 1394 به 6.5 میلیون نفر می‌رسید. در صورتی که همین عملکرد خوش‌بینانه را با آمار گردشگری جهانی مقایسه کنیم، می‌بینیم که توانسته‌ایم حدود 0.42 درصد تعداد گردشگران جهانی و 0.57 درصد از درآمد گردشگری جهانی را به خود اختصاص بدهیم که با توجه به وسعت و جمعیت کشور که حدود یک درصد وسعت و جمعیت جهان را شامل می‌شود و با توجه به سابقه تاریخی کشور و همچنین از آنجا که به لحاظ جاذبه‌های تاریخی فرهنگی در رده دهم و به لحاظ صنایع دستی و مزیت‌های اکوتوریستی در رده پنجم جهان قرار داریم، توانسته‌ایم سهم بسیار اندکی از گردشگری جهانی را به خود اختصاص دهیم. نکته دیگری که باید به آن توجه کنیم این است که همین درصدها نیز ناصحیح بودن آمار اعلامی گردشگری کشورمان را نشان می‌دهند چرا که بر اساس این آمار، ما با جذب تعداد کمتر گردشگر درصد بالاتری از درآمد را جذب کرده‌ایم و این یعنی جذب گردشگران پر‌خرج. این در حالی است که طبق آمار بیان‌شده از سوی مسوولان ذی‌ربط حدود نیمی از گردشگران ورودی به کشور ما از گردشگران زیارتی بوده‌اند که در هزینه کردن بسیار مقتصد هستند. همچنین طبق آمار فوق‌الذکر متوسط هزینه‌کرد گردشگری جهانی حدود 1083 دلار و متوسط هزینه‌کرد گردشگران ورودی به ایران حدود 1500 دلار است که بنا به دلیل فوق لازم است بر نادرست بودن آمار اعلامی از سوی مسوولان ذی‌ربط تاکید مجدد داشته باشیم. تازه این آمار مربوط به سومین سال پیاپی است که به گفته مسوولان از سال 1392 تا 1394 هر سال سه برابر متوسط رشد گردشگری جهانییعنی حدود 12 درصد رشد داشته‌ایم، ولی متاسفانه هنوز نتوانسته‌ایم به‌رغم استعدادهای سرشار سرزمینی، سهم خودمان را از گردشگری جهانی به دست آوریم. سوال اینجاست که چرا تاکنون نتوانسته‌ایم سهم خود را از این صنعت ارزآور و اشتغال‌زا به دست آوریم و علت در کجاست؟ برای یافتن پاسخ باید در دو بخش عمده به جست‌وجو بپردازیم: بخش نخست امور فرابخشی و بخش دوم امور بخشی. در امور فرابخشی اولین مساله‌ فضاسازی منفی بین‌المللی علیه ایران بوده است؛ موضوعی تحت عنوان ایران‌هراسی که کشورهای مغرض به آن دامن می‌زدند و افرادی هم زمینه‌سازی‌های آن را فراهم می‌کردند و از کشور زیبا و مهمان‌نواز ایران چهره‌ای عبوس برای جهانیان می‌ساختند. دولت‌های مغرض نیز در همین راستا کشورمان ایران را در منطقه قرمز گردشگری قرار داده بودند و راه هر گونه سرمایه‌گذاری خارجی را در صنعت پر‌درآمد گردشگری به کشورمان سد کرده بودند. دومین مساله‌ در امور فرابخشی بیشتر به درون کشور خودمان بازمی‌گشت و به مواردی معطوف بود که به عنوان نمونه‌هایی از این موارد، می‌توان به نبود یک میثاق ملی برای درک مشترک از مزایا و ضرورت توسعه گردشگری، جدی نگرفتن صنعت گردشگری، ضعف فرهنگی در توسعه گردشگری، عدم توجه به مزیت‌های نسبی توسعه گردشگری کشور، وجود محدودیت‌های زیاد برای جذب گردشگر، نگاه صرفاً فرهنگی و نبود نگاه اقتصادی به توسعه گردشگری، وابسته بودن اقتصاد کشور به نفت و بی‌توجهی به صنایع دیگر از جمله صنعت گردشگری، هزینه بالای خدمات گردشگری در کشور، ضعف ارتباطات بین‌المللی و عدم تعامل جهانی برای رونق گردشگری، موانع بر سر صدور روادید، امور گمرکی و کارت‌های اعتباری گردشگران اشاره کرد. نبود برنامه جامع و راهبردی گردشگری -هرچند اولین برنامه جامع توسعه گردشگری ایران در سال 1351 انجام و پس از آن نیز چهار برنامه دیگر در جمهوری اسلامی تهیه شد، ولی متاسفانه هر کدام بنا به عللی اجرا نشدند‌-، ضعف ساختار و منابع انسانی بخش گردشگری، بی‌ثباتی مدیران دولتی و ورود و خروج گسترده نیروی انسانی غیرمتخصص در این بخش، سیاست‌زده شدن صنعت گردشگری ایران، نبود نگاه تخصصی در بخش گردشگری، نبود قانون جامع گردشگری، نبود پایگاه آماری دقیق و بهنگام، نبود زیرساخت‌های مناسب گردشگری از قبیل نظام هتلداری منسجم، نبود نظام حمل و نقل هوایی، ریلی، جاده‌ای و دریایی که کارآمد باشد، نداشتن نظام بهینه مراکز پذیرایی بین‌راهی و سرویس‌های بهداشتی مناسب، ضعف در استفاده از فناوری اطلاعات در بخش گردشگری، فرسوده شدن برخی هتل‌ها و مراکز اقامتی، فرسوده شدن ناوگان و تاسیسات حمل و نقل کشور، مشتری‌مدار نبودن صنعت گردشگری کشور به‌خصوص در بخش هتل‌ها و حمل و نقل، ضعف در نظام آموزشی و پژوهشی گردشگری، نبود بازاریابی بین‌المللی در صنعت گردشگری، ناهماهنگی میان بخش خصوصی و دولتی، عدم توانمندی بخش خصوصی، بی‌توجهی به استانداردهای جهانی صنعت گردشگری، نداشتن اولویت‌بندی صحیح کشورهای هدف گردشگری کشور، کمبود راهنمایان گردشگری مسلط به زبان‌های کشورهای هدف گردشگری کشور، نبود نظارت مناسب بر بخش خصوصی، ناهماهنگی میان سازمان‌های دولتی و نهادهای بخش خصوصی مرتبط با صنعت گردشگری. از اواسط سال 94 بارقه‌های امید برای تعامل منطقی با جهان در کشور ایجاد شد و به‌تدریج اولین مانع بر سر رونق گردشگری کشور ما یعنی مساله‌ فضاسازی منفی بین‌المللی علیه ایران تحت عنوان ایران‌هراسی، از سوی کشورهای مغرض و افراد بی‌بصیرت و نادانِ داخلی تحت‌الشعاع قرار گرفت و اندک اندک یخ‌های دوران روابط سرد آب شد و در نهایت، هدیه دیپلماسی کشور به بخش گردشگری تقدیم شد و شور و هیجان گردشگران سایر کشورها برای دیدن کشوری که دیپلمات‌های آن توانسته بودند در جلسات طولانی و طاقت‌فرسا با سرسخت‌ترین دیپلمات‌های شش کشور ارشد جهانی اقدامات منطقی خود را به کرسی بنشانند و تعامل را جایگزین تخاصم کنند، به عنوان کشوری که پیام «صلح و دوستی» به جهان می‌دهد اوج گرفت. انگیزه قوی «ایران‌شناسی» جای «ایران‌هراسی» را گرفت، اکثر کشورها تدریجاً گردشگری ایران را از لیست قرمز خود خارج کردند و تقاضا برای سفر به ایران افزایش یافت. به گونه‌ای که جناح مخالف توسعه گردشگری ایران در آمریکا در طرحی تجدید ویزای ورود به آمریکا را برای کسانی که به ایران سفر کنند به تصویب رساندند، هرچند وزیر امور خارجه آن کشور اعلام کرد که سعی می‌کنیم اجرای این مصوبه آسیبی به ایران نزند. اقدامات بخش دولتی برای پاسخگویی به تقاضاهای پیش ‌آمده برای ورود گردشگران به ایران به شرح زیر است: 1. وزارت امور خارجه برای پاسخگویی به تقاضاهای ایجاد‌شده و تسهیل ورود گردشگران، روادید 30 روزه فرودگاهی را با تمدید 15‌روزه اضافه برای گردشگران ورودی از 190 کشور مصوب کرد. 2. برای تشویق سرمایه‌گذاران در تاسیسات گردشگری، معافیت‌های مالیاتی در اصلاح قانون مالیات‌ها که از اول سال 1395 اجرایی خواهد شد پیش ‌بینی شد که برای اشخاص حقوقی غیردولتی که اقدام به ساخت هتل می‌کنند درآمد آنها از زمان بهره‌برداری به مدت پنج سال معاف از مالیات خواهد بود و چنانچه در مناطق کمتر توسعه‌یافته باشد، از 10 سال معافیت مالیاتی برخوردار خواهند شد. همچنین دفاتر خدمات گردشگری از درآمد ناشی از جذب گردشگران خارجی به کشور معاف خواهند بود و کلیه تاسیسات ایرانگردی و جهانگردی که قبل از سال 1395 از مراجع قانونی پروانه یا مجوز بهره‌برداری دریافت کرده‌اند تا مدت شش سال از 50 درصد مالیات بر درآمد معاف خواهند بود. 3. در 15 کشور دنیا به وسیله بخش خصوصی دفاتر گردشگری ایران برای معرفی جاذبه‌ها و راهنمایی گردشگران ورودی به ایران، راه‌اندازی شد. هرچند بهتر است در این زمینه اداره گردشگری در سفارتخانه‌های ایران به‌سرعت فعال شود. 4. اقداماتی برای ارائه ویزای الکترونیکی و راه‌اندازی کارت‌های اعتباری بین‌المللی شروع شده که امید است اواسط سال 95 عملیاتی شود. 5. با توجه به کمبود هتل‌های چهار‌ستاره و پنج‌ستاره که در حال حاضر تعداد آنها به حدود 140 باب می‌رسد تا سال 1404 برای 400 هتل از این نوع برنامه‌ریزی شده است. بر این اساس باید سالیانه حدود 25 هتل احداث شود. البته ضروری است به این نکته توجه شود که هرچند با توجه به حجم سرمایه‌گذاری مورد نیاز و حداقل مدت لازم برای احداث این تعداد هتل، تحقق آن بسیار بعید به نظر می‌رسد، ولی سرمایه‌گذاری‌هایی در این زمینه در حال انجام است، از جمله در زمینه هتل‌سازی تاکنون حدود پنج هزار و 800 میلیارد ریال اعتبار از محل صندوق توسعه ملی برای تکمیل 31 هتل چهارستاره و پنج‌ستاره اختصاص یافته است و همه مجریان نیز به بانک‌های عامل معرفی شده‌اند. در حال حاضر 950 پروژه گردشگری با اعتباری بالغ بر 30 هزار میلیارد تومان با پیشرفت فیزیکی 50 درصد در سطح کشور به وسیله بخش خصوصی در حال اجراست. همچنین بسته پیشنهادی پسا‌تحریم نیز با 1500 پروژه و اعتباری بالغ بر 30 میلیارد دلار در سه حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهیه و آماده جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی شده است. علاوه بر این، شرکت‌های گردشگری از کشورهای مختلف اروپایی برای سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری ایران ابراز تمایل کرده‌اند از جمله شرکت بزرگ هتل‌سازی فرانسه (اکور). علاوه بر این موارد نیز در لایحه بودجه سال 95 کشور بودجه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری 47 درصد و بودجه عمرانی آن 53 درصد افزایش یافته است. تمامی مواردی که ذکر شد، بیانگر آن است که چشم‌انداز گردشگری ایران در سال 95 رو به بهبود است به شرط آنکه سازمان متولی گردشگری از این فرصت‌های پیش‌آمده به‌خوبی بهره‌برداری کند و در جهت رفع موانع امور فرابخشی و امور بخشی پیش‌گفته با تهیه یک برنامه جامع راهبردی گردشگری اقدام کرده و در برنامه‌های کوتاه‌مدت پنج‌ساله و برنامه‌های اجرایی یک‌ساله به صورت هماهنگ و منسجم اقدام به رفع موانع کند. اگر سازمان گردشگری با تدبیر اقدام کند، سال 95 برای گردشگری ایران سال پایه برای شتاب بخشیدن به رشد و توسعه گردشگری در سال‌های آینده محسوب خواهد شد. به امید آنکه بتوانیم طبق سند چشم‌انداز تا سال 1404 به عنوان قطب نمونه گردشگری در منطقه خاورمیانه جایگاه واقعی خود را بیابیم.