درشتی با «ریزه‌کاری» چرا؟! +تصاویر

خبرگزاری مهر: اگر بخواهیم هنرهای چوب را بهتر بشناسیم باید با قطب این هنر ظریف و اصیل ارومیه نیز آشنا باشیم، کهن شهری که از دیرباز با هنرمندان نامی‌اش به‌عنوان مهد هنرهای چوب ایران شناخته می‌شود و امروز آثار بی‌نظیر این هنر نه‌تنها در خانه‌های مردم آذربایجان غربی بلکه سایر استان‌ها و حتی خارج از کشور زبانزد خاص و عام است. هنر ریزه‌کاری و نازک‌کاری به‌عنوان پدر هنرهای چوب ارومیه شناخته‌شده و هر مسافری که گذرش به این دیار افتاده باشد کارگاه‌ها و فروشگاه‌های صنایع‌دستی به‌ویژه هنرهای چوب را یقین به چشم دیده است هرچند که امروزه تعداد این نوع کارگاه‌ها به دلایل مختلف ازجمله نبود حمایت مسئولان ذی‌ربط نسبت به زمان‌های نه‌چندان دور کاهش‌یافته است. بااین‌وجود هستند هنوز اندک شمار هنرمندانی که در گوشه‌ای از شهر با ریزه‌کاری و نازک‌کاری روی چوب نقش خاطره می‌زنند و صبر و ظرافت را با تولید آثار فاخر معنی می‌کنند اما غفلت از این هنرمندان که تعدادشان به انگشتان دست هم نمی‌رسد بی‌شک در آینده جز آه‌وافسوس ثمری در پی نخواهد داشت. متأسفانه بر اساس اعلام مسئولان صنایع‌دستی استان ریزه‌کاری چوب به سبک قدیم در ارومیه منسوخ‌شده و تعداد اساتید این رشته به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسد اما بااین‌وجود هنوز هستند افرادی که به دلیل ذوق و علاقه در این رشته مشغول فعالیت هستند. صنایع‌دستی آذربایجان غربی نماد عشق، ظرافت و اصالت جایگاه پرنقش‌ونگار صنایع‌دستی در این دیار و فعالیت هنرمندان و تلاشگران شاخصی که دل درگرو تولید هنرهایی اصیل و ماندگار در راستای حفظ ارزش‌های ملی و فرهنگی خوددارند به شکلی برجسته در این استان خودنمایی می‌کند. در این استان بیش از ۸۰ رشته صنایع‌دستی از نساجی سنتی، رودوزی‌های سنتی، بافته‌های داری، پوشاک سنتی، سفال و سرامیک، صنایع‌دستی چرمی، صنایع‌دستی فلزی گرفته تا هنرهای روی چوب، صنایع‌دستی روی شیشه، رنگرزی گیاهی و رفوگری فعال و اهالی هنر آن با خلق آثاری بی‌نظیر از جایگاه ویژه‌ای در کشور و حتی دنیا برخوردار هستند. آذربایجان غربی به دلیل هم‌مرز بودن با سه کشور خارجی و نیز قومیت‌های متعدد نه‌تنها رنگین‌کمان ادیان بلکه گلچینی از ایران کوچک صنایع‌دستی و هنرهای اصیلی است که امروز به دلایل مختلف ازجمله بی‌توجهی، غفلت مسئولان، تغییر ذائقه مخاطب امروزی و نبود بازار یا بازاریابی مناسب بخشی از آن در حال فراموشی است. نام هنر: ریزه‌کاری چوب قدمت: مشخص نیست شهر زادگاه هنر: ارومیه و بیشتر شهرهای استان معرفی کوتاه هنر: هنر ریزه‌کاری همانطور که از نامش پیداست، هنری بسیار ظریف، زیبا و پرکاربرد است، ریزه کاری چوب هنری است که طی آن چوب‌هایی بر اساس طرح و نقشه از قبل آماده شده بر قسمت خالی شده چوب روکش می‌شود، عمده‌ترین تولیدات این هنر شامل جعبه جواهر، قاب عکس، رحل قرآن و ظروف آشپزخانه است بیشترین کاربری: انواع وسایل چوبی که در زندگی روزمره مردم کاربرد دارند. هنرمندان به نام این عرصه: استاد مرحوم رضا ماشینی، استاد شیرزاد مصطفی زاده، استاد سیروس خبازی، حیدرعیاری روستا، علیرضا خداپسند و ابراهیم مقصد حق. هنرمندان بازمانده: استاد شیرزاد مصطفی زاده، استاد سیروس خبازی، حیدرعیاری روستا وضعیت فعلی این هنر در استان: در حال فراموشی و منسوخ شدن است. علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: از مهم‌ترین علل رکود تغییر ذائقه و سلیقه مخاطب امروزی، نبود بسته بندی مناسب، کیفیت پایین برخی تولیدات و به صرفه نبودن سرمایه گذاری و تولیدات این هنر است. ارائه راهکارهای حفظ و احیا: یکی از راهکارهای اساسی می‌تواند حمایت نهادهای ذیربط از جمله میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به همراه گمرک استان برای تسهیل شرایط صدور محصولات تولیدی به کشورهای همجوار و سایر کشورهای خارجی، در کنار حمایت از هنرمندان باقی مانده به منظور آموزش و تربیت نسل آینده برای حفظ این هنر اصیل ایرانی است. وقتی ظرافت، هنر و صبر با ریزه‌کاری هنرمند به چوب جان می‌بخشد هنر ریزه‌کاری همان‌طور که از نامش پیداست هنری بسیار ظرفیت، زیبا و پرکاربرد به شمار می‌رود و هنرمندان این عرصه با صبر و ذوق فراوان سعی در خلق آثاری دارند که حاصل تلفیق عناصر کاربردی و زیباشناسی است که هر بیننده‌ای را به تحسین وا‌می‌دارد. ریزه‌کاری چوب هنری است که طی آن چوب‌هایی بر اساس طرح و نقش از قبل آماده‌شده بر قسمت خالی‌شده چوب روکش می‌شود، شهر ارومیه مرکز اصلی این هنر زیبا و ظریف است به‌طوری‌که تاکنون ۱۵۵ کارگاه، پروانه تولید خود را از معاونت صنایع‌دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان دریافت کرده‌اند. انواع جعبه سیگار، دستمال‌کاغذی، شکلات خوری، وسایل تزئینی و انواع گردنبند و دستبند، جعبه لوازم‌آرایش و... که در این شهرستان تولید می‌شوند به روش ریزه‌کاری روی چوب است. ابزار مورداستفاده تقریباً همانند منبت‌کاری است و بیشتر از وسایل مخصوص برش و چسباندن و سمباده استفاده می‌شود. پس از اتمام کار روی محصول را با لایه‌های از لاک‌الکل یا سیلر و کیلر می‌پوشانند. صنعت و هنر ریزه‌کاری چوب در ارومیه و بیشتر شهرهای استان آذربایجان غربی از گذشته دیرباز رونق و رواج داشت اگرچه هنوز در محلات پراکنده شهر ونیز در قسمتی از مناطق روستایی تولیدکنندگان و هنرمندانی یافت می‌شوند که صبر و هنرشان را پشتوانه ساخت فرآورده‌های ظریف هنری و مصرفی کرده‌اند اما متأسفانه زنگ هشدار فراموشی و منسوخ شدن این صنعت و هنر سال‌هاست به صدا درآمده است. صنعت و هنر ریزه‌کاری به سبک قدیم در ارومیه منسوخ‌شده است معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان غربی در این خصوص می‌گوید: آذربایجان غربی به‌تبع آن ارومیه نیز مانند تمام شهرهای ایران اسلامی مهد فرهنگ و هنر است، هنرهایی که با گذر زمان روایتگر باورها و داستان‌های زیادی هستند باورهایی که با دستان هنرمندان در قالب‌های متعدد صنایع‌دستی متولد و نسل به نسل در دل شهرها و روستاهای باقی‌مانده و یا به دست فراموشی سپرده‌شده‌اند. افسانه رنجبر ادامه می‌دهد: آذربایجان غربی به دلیل هم‌مرزی با سه کشور خارجی و با ترکیب قومیتی متنوع ازجمله مناطقی است که در هنرهای دستی و صنایع‌دستی نیز از تنوع و گستردگی بیشتری برخوردار بوده و جایگاه ویژه‌ای دارد. وی می‌افزاید: با توجه به محیط جغرافیایی، آداب، سنن و فرهنگ هر قوم و منطقه‌ای در این استان مرزی هنرهای دستی نیز ازلحاظ رنگ، ساختار، مواد اولیه و طرح با همدیگر متمایز هستند اما متأسفانه در این استان نیز همانند سایر شهرهای ایران با مدرنیته شدن زندگی‌ها به‌مرورزمان و پذیرش آن‌ها از سوی مردم هنرهای دستی و فرهنگ فولکلوریک و اصیل مناطق نیز با چالش‌های زیادی مواجه شده و هرگونه تعلل درزمینهٔ حفظ این آثار منجر به منسوخ شدن آن‌ها می‌شود. رنجبر معتقد است صنعتی شدن جوامع و ادامه این روند در حال حاضر نه‌تنها در استان و کشور بلکه در سایر کشورها نیز ذائقه و سلیقه مردم را تغییر و قدرت انتخاب مخاطب امروز را افزایش داده است که این امر ضرورت شناخت صنایع‌دستی به‌عنوان یکی از فاکتورهای مهم هویتی یک ملت و منطقه با ارائه راهکارهای عملی برای احیا و حفظ آن‌ها را ضروری می‌سازد. معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان غربی بابیان اینکه در این میان هنر ریزه‌کاری و نازک‌کاری روی چوب که از دیرباز ارومیه مرکز این هنر به شمار می‌رود به سبک قدیم منسوخ‌شده و هنر ریزه‌کاری و نازک‌کاری چوب امروزی نیز در دست فراموشی است می‌گوید: حفظ این هنر و صنعت به‌عنوان نشان‌دهنده فرهنگ، هنر و آداب‌ورسوم مردم این منطقه ضروری است. ۸۰ رشته صنایع‌دستی در آذربایجان غربی شناسایی شد/نیمی از آثار در دست فراموشی است رنجبر با اشاره به اینکه هم‌اکنون ۸۰ رشته صنایع‌دستی در زمینه‌های مختلف نساجی سنتی، رودوزی‌های سنتی، سفال، سرامیک، صنایع‌دستی چرمی، صنایع چوبی، صنایع‌دستی فلزی، صنایع‌دستی شیشه و دیگر پیشه‌های سنتی وابسته به صنایع‌دستی از قبیل رنگرزی گیاهی، نخ‌ریسی سنتی و رفوگری فعال بوده و است می‌افزاید: امروز بخش اعظمی از این آثار به دلیل صنعتی شدن زندگی‌های امروزی یا منسوخ‌شده و یا در حال فراموشی هستند. وی ادامه می‌دهد: حاجیم بافی، چادرشب بافی، سجاده بافی، سیاه‌چادر، جل اسب، خورجین بافی، نمدمالی، کلاه نمدی و تن‌پوش نمدی به همراه ریزه‌کاری و نازک‌کاری چوب از هنرهای اصیل بومی منطقه آذربایجان غربی و ارومیه بوده که هم‌اکنون به دلایل متعدد به دست فراموشی سپرده‌شده و در حال منسوخ شدن هستند. رنجبر ادامه می‌دهد: از دیگر صنایع‌دستی منسوخ‌شده یا در حال فراموشی می‌توان انواع هنرهای دستی حصیربافی، چاقوسازی، قفل‌سازی، مسگری، افزار فلزی، دواتگری، چلنگری، اسلحه‌سازی، زین سازی، حکاکی روی چرم، چیق بافی و نیز سبدبافی را نام برد که امروز جز معدود هنرمندان و آثار تولیدی کم‌کم در حال پیوستن به تاریخ فرهنگ و هنر این مرزوبوم هستند. وی در خصوص هنر ریزه‌کاری و مهم‌ترین دلایل منسوخ شدن این صنعت به سبک قدیم در ارومیه می‌گوید: ریزه‌کاری، نازک‌کاری و به روایتی دیگر منبت‌کاری روی چوب یکی از ظرایف صنایع‌دستی آذربایجان غربی به‌ویژه ارومیه است که تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می‌شود و دست‌اندرکاران آن از مواد اولیه ارزان و فراوان محصولاتی گران‌بها باارزش‌های مصرفی و هنری فوق‌العاده بالا به وجود می‌آورند. رنجبر بابیان اینکه ریزه‌کاری، نازک‌کاری از گذشته‌های دور در ارومیه رواج داشته و نمونه‌های خوبی از احساس، ادراک و اندیشهٔ پدیدآورندگانش تبلوریافته و تولیدشده و به یادگار مانده نشان‌دهنده قدمت بالای این هنر است می‌افزاید: هرچند اطلاعات تاریخی دقیقی از قدمت این هنر در دست نیست اما از دیرباز نازک‌کاری و ریزه‌کاری بر روی چوب در میان هنرمندان و هنر دوستان این منطقه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. تشکیل کارگروه‌های ویژه تخصصی احیای صنایع‌دستی منسوخ‌شده معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان غربی به‌صرفه نبودن سرمایه‌گذاری و تولید صنایع‌دستی به‌خصوص ریزه‌کاری چوب، نداشتن کاربرد برخی از صنایع‌دستی تولیدی در زندگی مدرن امروزی، تغییر ذائقه مخاطب امروزی، کیفیت پایین محصولات تولیدی، بسته‌بندی نامناسب، واردات محصولات مشابه با کاربرد بهتر و قیمت مناسبت‌تر، نبود گردشگر خارجی و شهرنشینی را از مهم‌ترین دلایل منسوخ شدن و یا در حال فراموشی بودن بسیاری از صنایع‌دستی در استان به‌خصوص ارومیه برشمرد. رنجبر با تأکید بر آسیب‌شناسی و برنامه‌ریزی اصولی برای شناسایی، معرفی و احیای صنایع‌دستی منطقه می‌افزاید: حمایت از بازاریابی مناسب محصولات تولیدی و هنرمندان، پذیرش هنرمندان به‌عنوان یک عضو مولد در جامعه همانند دیگر بخش‌های اقتصادی، بهینه‌سازی و استانداردسازی محصولات، تغییر کاربرد و پیدا کردن کاربردهای جدید در کنار تعامل با سایر نهادهای تولیدکننده و صادرکننده به همراه استفاده از تجربیات آن‌ها می‌تواند در جلوگیری از منسوخ شدن صنایع‌دستی استان و ارومیه سهم بسزایی داشته باشد. وی از تشکیل کارگروه‌های ویژه و تخصصی متشکل از کارشناسان رشته‌های مختلف صنایع‌دستی و هنری در استان باهدف احیای صنایع‌دستی منسوخ و در دست فراموشی استان خبر داده و می‌گوید: در این راستا می‌توان با بهره‌گیری از طراحان برجسته سنتی و صنعتی برای تعریف کاربردهای جدید هنری‌های دستی و سنتی و نیز تلفیق آن با دیگر صنایع و هنرهای مرتبط به همراه پیدا کردن بازارهای جدید گام اساسی برای حفظ و احیای هنرهای ازیادرفته برداشت. هرچند هنر ریزه‌کاری به سبک گذشته در ارومیه منسوخ‌شده یا در حال فراموشی است اما هستند هنوز هنرمندانی که با صبر و ظرافت عشق و اصالت ایرانی خود را با ریزه‌کاری روی پیکر چوب به نمایش درمی‌آورند این یعنی هنوز کورسوی امیدی به حفظ و احیای این هنرها همچنان وجود دارد.