روایت ۳۰سال تلاش ایران در عرصه فضا

این ارتقاء جایگاه ایران در عرصه فناوری فضایی و پیوستن به جمع کشورهای دارای چرخه کامل فناوری فضایی با دستاوردهایی همچون طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره های کوچک و دانشجویی، ماهواره های سنجش از دور و ماهواره برهای داخلی و نیز اعزام موجود زنده به فضا و ساخت ایستگاههای زمینی همراه بوده است.

از این رو همزمانی ۱۴ بهمن ماه روز ملی فناوری فضایی با دهه فجر انقلاب اسلامی، سبب شد تا روند دستیابی به جایگاه ایران در فناوری فضایی و اقداماتی که طی سالهای اخیر در این عرصه انجام شده را بار دیگر مرور کنیم. به همین دلیل، پای صحبت دکتر فتح الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضا و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس به عنوان یکی از قدیمی ترین دست اندرکاران و مسئولان عرصه فضا که سابقه ای چندین ساله در این حوزه دارد نشستیم. وی در مورد چگونگی فعالیتهای ایران در فناوری فضایی طی۳۰ سال اخیر و چالشهای پیش رو، توضیحات جالبی داد.

مشروح گفتگو با فتح الله امی را در ذیل بخوانید:

*روند فعالیت ایران در حوزه فناوری فضایی با توجه به دستاوردهایی که در این بخش شاهد هستیم نشان از عزم ملی دارد، با این حال برای شروع بگویید که چه زمانی کشور به این نتیجه رسید که به موضوع فناوری فضایی نگاه ویژه ای داشته باشد؟

- فناوری فضایی ایران در بعد از انقلاب شکل گرفت. بهتر است بگویم که اقدامات در این زمینه از زمان جنگ شروع شد و تاکنون هم ادامه دارد. آن زمان فناوری فضایی از یک مرکز زیرنظر وزارت دفاع آغاز شد و پس از آن توسعه پیدا کرد و هم اکنون دارای شاخ و برگهای مختلف و کاربردهای متفاوتی است.

* با این وجود به نظر می رسد فعالیتهای صورت گرفته در بخش ماهواره، پررنگتر از سایر بخش ها بوده است؟

- ماهواره ها دارای گروههای مختلفی هستند که بسیاری از کاربردهای فناوری فضایی را شامل می شوند. برای مثال می توان به ماهواره های سنجش از دور، مخابراتی، جاسوسی و تصویربرداری برای صدا و سیما اشاره کرد. البته در این بخش اقدامات خوبی انجام شده است اما در سایر بخش ها نیز موفقیتهایی داشته ایم. ما در کشور از سال ۸۷ اقدام به پرتاب ماهواره کردیم و تاکنون موفق به پرتاب ۴ ماهواره شده ایم. اولین ماهواره «امید» بود که در این سال به فضا پرتاب شد. پس از آن ماهواره «رصد» را در ۲۵ خرداد سال ۹۰، ماهواره «نوید» را در ۱۴ بهمن سال ۹۰ و ماهواره «فجر» را در ۱۳ اسفند سال ۹۳ به فضا فرستادیم که من ناظر ۳ ماهواره پرتاب شده از این ۴ ماهواره بودم.

* موفقیتهایی نیز در اعزام موجود زنده داشتیم؟

- در زمینه موجود زنده ۸ پرتاب از سلول تا میمون، طی این سالها انجام شد که در صورت داشتن مدیریت صحیح، می توانست ۸۰ پرتاب باشد. البته باید بگویم که در زمینه پرتاب موجود زنده و ماهواره و نیز اکتشافات فضایی خیلی خوب و با سرعت بسیار مناسبی جلو رفتیم، مثل اینکه راه تهران - مشهد را به جای ۱۲ ساعت، ۵ ساعته طی کنیم. اما متاسفانه موانعی ایجاد شد که نتوانستیم بیش از این موفقیت کسب کنیم.

* این موانع و دلایل این توقف چه بود؟

- ما در قبل از انقلاب، اصلا تکنولوژی فضایی نداشتیم. یعنی به ما این تکنولوژی را نمی دادند و در اختیار ما نبود، اما در حوزه تکنولوژی هوایی این مشکل وجود نداشت و هنوز هم از تجهیزات هوایی قبل از انقلاب در حوزه نظامی و غیرنظامی استفاده می کنیم و بخشی از تکنولوژی را نیز خودمان بومی کرده ایم. برخلاف فناوری هوایی، در فناوری فضایی قبل از انقلاب، صفر مطلق بودیم و کشورهای پیشرو فضایی در ۴۰ سال قبل، به کشورهای جهان سوم و توسعه نیافته و یا در حال توسعه، سرسوزنی تکنولوژی نمی دانند.

اما بعد از انقلاب و با بازشدن فضا، به سرعت توانستیم فناوری فضایی را در اختیار بگیریم و اگر سیاستهای داخلی و خارجی با هم هموار بودند می توانستیم بهتر از این، کار کنیم و بیش از دستاوردهای فعلی که ۴ ماهواره و ۸ موجود زنده است افتخار کسب می کردیم . اما در همین حد نیز نشانه اقتدار ملی است.

* ایران طی این سالها چه فشارهای خارجی را در حوزه فناوری فضایی متحمل شده است ؟

- ما از سال ۶۵ تا ۷۰ به سرعت جلو رفتیم. چرا که هم اعتبارات و هم موافقت مدیران و نیز نیروی انسانی کارآمد داشتیم. از سوی دیگر سیاست بین المللی نمی توانست به خاطر جنگ، مانع فعالیتهای ایران شود. به همین دلیل توانستیم به سرعت یک راه ۲۷ ساله را که آلمان برای «موشک فضایی V-۲ » طی کرد، در عرض ۵ سال و در بین سالهای ۶۵ تا ۷۰ طی کنیم.

در این راستا اولین تست موفق پرتاب موشک ماهواره‌بر را در سایت قم داشتیم و سردار تهرانی مقدم، این شلیک را انجام داد. اما متاسفانه پس از این شلیک و اتمام جنگ و قطعنامه، فشارهای بین‌المللی برای فعالیتهای فضایی آغاز شد و به همین دلیل برای یک دوره ۱۰ ساله فعالیتهای ما در این زمینه متوقف شد.

* یعنی منظورتان این است که جلوی پیشرفت ما گرفته شد؟

- بله، درست مثل انرژی هسته ای که ما با سرعت جلو رفتیم اما به محض اینکه دستاوردها و موفقیتهای ما را دیدند دست روی آن گذاشتند، در فناوری فضایی نیز جلوی پیشرفت ما را گرفتند. البته در انرژی هسته ای ما هم اکنون فناوری را به دست آورده ایم و حتی اگر اورانیوم غنی شده را از ما بگیرند بازهم مثل آب خوردن تولید می کنیم. هم اکنون پیشرفت و توسعه ما در فناوری هسته ای به حدی است که مانند مواد غذایی که در انبار باقی می ماند و تاریخ مصرف می گذرد، اورانیوم غنی شده داریم و به دلیل عدم استفاده، باید آن را دور بریزیم.

اگر در عرصه فناوری فضایی هم راه جلوی ما باز بود و با سرعتی که در سالهای ۶۵ تا ۷۰ پیش رفتیم، ادامه می دادیم، الان به جرات می توانم بگویم که هم انسان در مدار گذاشته بودیم و هم ماهواره در مدار ۳۶ هزار کیلومتری زمین داشتیم.

* با وجود تمامی دستاوردهایی که کشور در حوزه فناوری فضایی داشته اما برخی نقدها به این اقدامات وارد شده است و برخی از منتقدان و کارشناسان این اقدام را حرکات نمایشی می دانند؟

- این اظهارات و انتقادات که به پرتابهای فضایی ایران می شود، حرفهای کوچه بازاری است و کسانی که اینگونه در مورد موفقیتهای فضایی ایران اظهارنظر می کنند کارنابلد و بی اطلاع از این دانش هستند. چرا که بالابردن یک جسم دهها مبحث ایرودینامیکی، سازه و محاسبات دارد و به این سادگی ها نیست. اینکه جسمی با سرعت ۵۰۰ کیلومتر در ساعت با ۹برابرشتاب گرانشی (۹g) به فضا ارسال شود و ۲۰ دقیقه طول بکشد تا به زمین برگردد، یک کار علمی است و مگر می توان گفت بدون کار علمی این اتفاق افتاده است؟

* با تمامی این اوصاف آیا پروژه اعزام موجود زنده به فضا تداوم خواهد داشت؟

- اراده ما ادامه پروژه اعزام موجود زنده به فضا است. امسال هم که بودجه ای برای ادامه این پروژه نبود، ما آن را متوقف نکردیم و ادامه دادیم. البته به هیچ عنوان نمی توان این پروژه را متوقف کرد، این چرخی است که راه افتاده و رو به جلو در حال حرکت است. ما مسیر را بهینه می کنیم و توقفی ایجاد نخواهیم کرد حتی اگر بودجه ای برای آن نباشد.

* البته برای سال آینده در لایحه بودجه، اعتبارات قابل توجهی به پژوهشگاه هوافضا اختصاص می یابد و جزئیات آن در لایحه بودجه منتشر شده است.

- در سال آینده به طور قطع وضع ما از نظر بودجه ای بهتر خواهد شد. با این اوصاف شتاب انجام پروژه متفاوت خواهد بود و سرعت بیشتری می گیرد اما با این وجود، تسریع در روند انجام پروژه اعزام انسان به فضا، نیازمند اعمال مدیریت صحیح و موافقت دولتمردان و نیز رفع موانع بین المللی است.

* به رفع موانع بین المللی اشاره کردید، موضوع تحریم ها و تاثیر آن در روند فعالیتهای فضایی کشور چطور خواهد بود؟

- تحریم بر کل اقتصاد کشور تاثیر گذاشت. در ۸ سال فعالیت دولت قبل، ۸۰۰ میلیارد دلار نفت فروخته شد و به صورت متوسط درآمد سالانه کشور از درآمد نفت در هر سال حدود ۱۰۰ میلیارد دلار برآورد می شود. آن زمان کشور از فروش نفت، بودجه خوبی داشت و می شد در آن فضا، کارهای تحقیقاتی انجام داد. اما در سال گذشته درآمد دولت از فروش نفت حدود ۱۸ میلیارد دلار بود یعنی دولت با کمتر از یک پنجم بودجه نفت در ۸ سال گذشته، کشور را اداره کرد. به همین دلیل اولویتهایی به غیر از امور تحقیقاتی مدنظر قرار گرفت. اما با وجود رفع تحریم ها به نظر می‌رسد بسیاری از مشکلات فعلی رفع شود.

* آیا پژوهشگاه هوافضا برای پس از رفع تحریم‌ها، برنامه خاصی دارد؟

- توسعه روابط با مراکز بین المللی از جمله کمیته استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو سازمان ملل متحد (کوپوس) و شورای سران سازمان همکاری‌های فضایی آسیا واقیانوسیه (اپسکو) از جمله برنامه های در دست اقدام است. در حدی که سعی داریم پروژه فضایی از کشورهای عضو این سازمانها گرفته و در داخل کشور آنها را انجام دهیم.

* در مورد موضوع پرتاب ماهواره برنامه پژوهشگاه چیست؟

- برنامه پژوهشگاه هوافضا به طور کلی توسعه راکتهای کاوش برای اعزام موجود زنده است که در این زمینه پروژه هایی همچون راکتهای کاوش «تیر» و «مهر» به اتمام رسیده است و زمینه عملیاتی شدن آن فراهم است. از سوی دیگر برنامه ماهواره های مخابراتی و اکتشافات فضایی نیز در دستور کار قرار دارد. در حوزه فناوری هوایی نیز توسعه فناوری هواپیماهای سبک در مرحله اجرایی و عملیاتی قرار دارد.

*پس راکتهای کاوش آماده پرتاب شده اند؟

- راکت های کاوش به منزله آزمایشگاه فضایی عمل می کنند و دست اندرکاران فضا و محققان و پژوهشگران می توانند با استفاده از این راکت ها، جسمی را برای تحقیق و مطالعه از ابعاد فضا، به فضا بفرستند. در این رابطه محققان می توانند مرسوله تحقیقاتی خود را در این راکتهای کاوش قرار داده و ارسال کنند.