اوپک با بازار نفت چه کار می کند؟

سازمان کشورهای صادرکننده نفت در کنفرانس بغداد و در تاریخ 1960/10/14 با هدف هماهنگی سیاست های نفتی میان کشورهای عضو یعنی عربستان، ایران، عراق و کویت و ونزوئلا به منظور تامین قیمت های با ثبات برای تولیدکنندگان نفتی شکل گرفت. اما وقتی به قیمت های نفت در مدت 55 سال تشکیل اوپک می نگریم، متوجه می شویم که عموما قیمت ها در یک بازار رقابتی ایجاد شده است و این بدان مفهوم است که اوپک در کنترل قیمت ها نقش موثری نداشته است. در همین جا لازم به ذکر است که اقتصاددانان و کارشناسان بین المللی انرژی مدلهای اقتصادی رفتار اوپک را به دو دسته مدل های قدرت بازار و سایر مدل ها تقسیم می کنند. در توضیح باید اشاره کرد که مدل قدرت بازار سعی دارد که سود را با کنترل تولید ماکزیمم کند و به دنبال کنترل قیمت ها است، اما دیگر مدل هایی که در این سازمان مورد توجه قرار می گیرد مدل درآمد هدف، ظرفیت هدف، قیمت هدف است. مثلا در مدل درآمد هدف، کشورهای عضو اوپک ابتدا سرمایه گذاری های داخلی مورد نیاز خود را برآورد می کنند و سپس آن را به عنوان عامل تعیین کننده در محاسبه درامد نفت مورد نیاز به کار می برند. به طور شفاف باید گفت اگر قیمت نفت بالای سطح مشخص افزایش یابد و کشورها به درامدهای هدف استفاده در سرمایه گذاری داخلی شان برسند، آنگاه تولید خود را کاهش می دهند و بنابراین عرضه نفت را کم می کنند. در مدل قیمت هدف نیز اوپک یک سطح قیمتی و یا یک بازه قیمتی را مد نظر خود قرار می دهد و تلاش می کند که با تعدیل در تولیداتش که به این سطح و یا منطقه از قیمت دست یابد. در ادامه برای آنکه بتوانیم عملکرد اوپک را بهتر رفتار شناسی کنیم به کتابها و مقالاتی که از زمان تشکیل اوپک تا کنون توسط کارشناسان بین المللی انرژی نگارش یافته است، مراجعه کرده ایم که در ادامه به این رفتارشناسی می پردازیم. عملکرد اوپک از سال 1960 تا 1970 دهه 60، دهه آغازین اوپک است و علی رغم تلاشهایی که اعضای اندک اوپک داشتند تا قیمت نفت از حدود 9 دلار در هر بشکه افزایش یابد، اما در عمل موفق نبودند و حتی موجب شد که قیمت نفت به 7 دلار نیز کاهش یابد. با این حال قیمت های نفت از سال ۱۹۷۱ به آرامی شروع به افزایش کرد و سپس در اواخر ۱۹۷۳ و ۱۹۷۴ افزایش شدیدی را تجربه کرد و از حدود۱۰ دلار به ازای هر بشکه، پس از جنگ اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۷۳ به بیش از ۳۶ دلار به ازای هر بشکه رسید. انتظار جوامع بین المللی در سالهای اولیه شکل گیری این سازمان این بود که اوپک پس از مدتی از هم پاشیده خواهد شد، ولی برخلاف انتظار، تعداد اعضای اوپک تا آخر دهه 1960 به دو برابر افزایش یافت و با پیوستن قطر، اندونزی، لیبی، امارات و الجزایر تعداد اعضای اوپک به 10 کشور رسید. بنابراین، با توجه به اهداف سازمان اوپک که مبتنی بر ایجاد هماهنگی و وحدت در خط مشی تولیدی، و روشی مناسب برای تثبیت بهای نفت و نظارت بر اجرای تعهدات اعضاء بود، در این مقطع عملکرد اوپک، بیشتر مبتنی بر تثبیت و جلوگیری از کاهش قیمت نفت بود، و هماهنگی و انسجام لازم در میان اعضای اوپک وجود نداشت. حتی کشورهای عضو به صورت یک مجموعه یکپارچه عمل نمی‌کردند و هر کدام سیاست خاص خود را دنبال می کردند. عملکرد اوپک از سال 1971 تا 1980 با شروع دهه 70 کشورهای صادرکننده نفت، با تجربه 10 ساله خود به تدریج آگاهی بیشتری نسبت به منافع ملی در برخورد با شرکت‌های بزرگ نفتی پیدا کردند؛ در این سال صنعت نفت در الجزایر، ایران، لیبی، و عراق ملی شد. این مقطع دوران طلایی اوپک است چرا که در این دهه با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی خاص آن، اعضای اوپک توانستند کنترل، تولید و قیمت‌گذاری را در دست بگیرند. تصمیماتی که اوپک در این سال ها اتخاذ کرد، تأثیر بسیار زیادی بر قیمت نفت در جهان داشت. مثلا در زمان بحران انرژی ۱۹۷۳ اوپک از ارسال نفت به آن دسته از کشورهای غربی که در جنگ اعراب با اسرائیل از اسرائیل حمایت می‌کردند، خودداری کرد. در آن جنگ، کشورهای غربی به حمایت از اسرائیل با مصر وسوریه وارد جنگ شدند. بنابراین خودداری اوپک از ارسال نفت به کشورهای غربی باعث شد قیمت نفت در بازارهای جهانی ۴ برابر افزایش یابد. پس از آن نیز کشورهای عضو اوپک در ۷ ژانویه ۱۹۷۵ با هم موافقت کردند و قیمت نفت خام را حدود 10 درصد افزایش دادند. در آن زمان، کشورهای عضو اوپک، از جمله آن کشورهایی که از قبل صنعت نفت خود را ملی کرده بودند، به اتفاق خواستار برقراری نظم نوین اقتصاد جهانی با ائتلاف کشورهای اصلی تولید کننده نفت شدند. مهمترین اقدام سازمان اوپک در این دهه تعیین قیمت پایه برای نفت خام میان اعضاء بود. عملکرد اوپک در سالهای 1981 تا 1990 مهمترین مسائلی که اوپک در این دهه با آنها رو به رو بود مازاد عرضه بر تقاضا، سهمیه بندی و کاهش تولید نفت، از دست دادن سهم تولید در بازارهای جهانی و افزایش تولیدکنندگان غیر عضو اوپک بود. در این دهه سازمان کنترل خود را بر قیمت‌گذاری نفت از دست داد. به‌طوریکه سهم اوپک در تولید نفت جهان از 55 درصد در اواخر دهه‌ی 70 به حدود 31 درصد در 1984 رسید و در سال 1986، اوپک سومین شوک نفتی و جنگ قیمت‌ها را تجربه کرد. باید گفت کارشناسان اقتصادی می پنداشتند که این دهه احتمال فروپاشی اوپک زیاد است و باید منتظر از هم پاشیده شدن اوپک باشند، اما با یک تصمیم که بین اعضا گرفته شد قیمت نفت جهانی کاهش یافت ولی این سازمان شاکله خود را حفظ کرد. عملکرد اوپک در سال های 1990تا 2000 در اوایل دهه 1990، همزمان با شروع درگیریها در منطقه غرب آسیا، اعضای اوپک با توجه به افزایش سریع قیمت ها، تولید خود را افزایش داده و بازار ناآرام نفت را ثبات بخشیده و از بروز چهارمین بحران نفتی جلوگیری کردند. تا سال 1998 که بحران اقتصادی در جنوب شرقی آسیا به وقوع پیوست، قیمت ها نسبتا ثابت ماند. در این بحران هم اقدامات دسته جمعی اعضای اوپک و برخی از تولیدکنندگان مهم غیر اوپک، موجب بهبود اوضاع شد. با وجود این سقوط قیمت های نفت در سال 1998 (به حدود بشکه ای 10 دلار) ضربه شدیدی بر صنعت نفت کشورهای اوپک و غیر اوپک وارد آورد و منجر به کاهش اکتشافات نفتی درکشورهای غیر اوپک شد. عملکرد اوپک در سالهای 2001 تا 2010 در آغاز این دهه، قیمت‌های نفت اندکی تنزل یافت اما دوباره افزایش مجدد قیمت نفت به طور مشخص از سال 2002 آغاز شد، ولی روند افزایش کاملاً طبیعی داشت و تحت عنوان یک شوک نفتی طبقه‌بندی نشد. در سال 2007، درآمدهای نفتی اوپک به 730 میلیارد دلار رسید که بیش از شش برابر درآمد سال 1998 کشورهای عضو اوپک بود، اما درآمد نفت کشورهای عضو اوپک از نیمه دوم سال 2008 به علت وقوع بحران اقتصادی در جهان و کاهش قیمت نفت، که ناشی از رکود اقتصادی جهان کاهش یافت. نقش کشورهای سلطه گر در تصمیمات دهه اخیر اوپک آنچه در بالا گفته شد، عملکرد و هدف تشکیل اوپک بود، اما شاید کمتر کسی باشد که نداند در طول سالهایی که از تشکیل اوپک می گذرد، آمریکا و برخی از کشورهای پیشرفته بر تولید نفت اوپک تاثیرگذار نبوده اند. و به طور واضح باید گفت نقش تصمیمات سیاسی در میان علکرد اوپک بسیار پررنگتر از تصمیمات اقتصادی است. در اینجا تنها به ذکر یک خاطره از مدیرسابق امور اوپک ایران بسنده می کنیم که نشان می دهد اگر قیمت نفت در دهه 80 افزایش یافت، نیز بی تاثیر از تصمیمات سیاسی آمریکا نبوده است. محمدعلی خطیبی، نماینده سابق ایران که سابقه حضور در اوپک را از دهه 80 دارد می گوید زکی یمانی (وزیر اسبق نفت عربستان)، در یک دیدار خصوصی تعریف می کرد اعضای اوپک به دعوت محمدرضا شاه به تهران آمدند و در آنجا تصمیم گرفتند که قیمت نفت را افزایش دهند. اما من با این تصمیم مخالفت می کردم و ادله اقتصادی می آوردم به همین دلیل شاه مرا به دفتر خود برد و گفت آقای یمانی همه اعضای اوپک به دنبال افزایش قیمت نفت هستند و فقط شما مخالفت می کنید. من علت مخالفت خود را به شاه بیان کردم و گفتم اگر قیمت نفت بالا رود انرژی های جایگزین جای نفت را می گیرد. در آن موقع بود که شاه گفت شما توجیه نیستید به همین دلیل با آقای کسینجر تماس بگیرید تا شما را توجیه کند. این خاطره از آقای خطیبی نشان می دهد کاهش یا افزایش قیمت نفت می تواند عوامل سیاسی داشته باشد و نباید فقط به دنبال عوامل اقتصادی در این باره بود. در دهه اخیر نیز شاهد ورود آمریکا و کشورهای اروپایی به تصمیمات اوپک هستیم. مثلا در 3 سال گذشته که به دلیل تحریم نفت ایران قیمت نفت افزایش یافت، وزیر امور خارجه وقت آمریکا از عربستان درخواست می کند تولیدش را بالا ببرد و دیدارهای دوجانبه ای میان رئیس جمهور آمریکا و ملک عبدالله پادشاه عربستان برقرار می شود؛ به همین دلیل هر بار اوباما پس از دیدار با مسئولان عربستان اعلام کرده است شرکای اقتصادی و انرژی آمریکا قول مساعد برای افزایش تولید نفت را داده و مشکلی برای بازار نفت وجود ندارد. از طرف دیگر بزرگترین شرکت تولیدکننده نفت جهان یعنی شرکت آرامکو، که اسما در اختیار عربستان است اما عملا توسط نیروهای امریکایی اداره می شود، به نوعی می توان گفت همه تولید نفت عربستان در اختیار امریکا است و النعیمی (وزیر نفت عربستان) بازیگر آمریکا در صحنه اوپک است. شیلهای نفتی کار اوپک را پایان می دهد آمریکا اگرچه یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت جهان است (تولید روزانه 8 میلیون بشکه نفت) اما از طرفی بزرگترین واردکننده نفت در جهان هم است. بالا رفتن قیمت های نفت در دهه اخیر موجب شد تا آمریکا به تولید نفت از منابع غیرمتعارف رو آورد که البته هزینه تولید نفت از این منابع حدود 60 تا 70 دلار در هر بشکه است. ورود امریکا به تولید نفت از این منابع موجب شد تا تجهیزات پیشرفته به کار گرفته شود و هزینه تولید نفت از این منابع نفتی کاهش یابد. امروز آمریکا می تواند با هزینه 10 دلار یک بشکه نفت از این منابع تولید کند بنابراین اگر قیمت نفت به 10 دلار در هر بشکه نیز برسد آمریکا از این منابع غیرمتاعرف نفت تولید خواهد کرد. با افزایش تولید نفت توسط آمریکا این کشور تبدیل به صادرکننده نفت شده است و می تواند نفت خود را به کشورهایی اروپایی صادر کند و برای آینده اوپک خطرآفرین باشد. تغییر استراتژی در اوپک همانطور که در ابتدای این گزارش نیز اشاره شد، اوپک دارای استراتژی کوتاه و میان مدت است تا بتواند قیمت نفت را کنترل کند اما از جلسه 168 که درواقع همین جلسه آخر اوپک است، استراتژی این سازمان تغییر کرد و دیگر به قیمت نفت در کوتاه مدت توجه نمی کند و بازار بلندمدت را مد نظر خود قرارداده است. در بیانیه پایانی نیز به این موضوع به طور صریح اشاره شده اما در آن هیچ توجهی در این باره نشده و مشخص نیست منظور از بلندمدت دقیقا چند سال است. به همین دلیل این رفتار اوپک که به نظر می رسد طبق خواسته کشورهای سلطه صورت گرفته، نمی تواند منجر به افزایش قیمت نفت حداقل در مدت 5 سال آینده شود مگر آنکه تصمیمات دیگری توسط تاثیرگذاران در تصمیمات اوپک صورت گیرد و اوپک به استاتژی سابق خود بازگردد.