درس‌های خاورمیانه در سال 2015

ایران: با پایان یافتن سال 2015 و آغاز سال نوی میلادی، یکی از مهم‌ترین آرزوهای مردم جهان تغییر اوضاع بین‌المللی به سمت صلح و ثبات بیشتر است. سال 2015 میلادی در حالی با تحولات و رویدادهای شگفت‌آور به پایان رسید که افکار عمومی جهانی و خصوصاً مردم خاورمیانه شاهد تلخ‌ترین حوادث و رویدادهای چند سال اخیر بودند. وخیم‌تر شدن بحران‌های سوریه و عراق، یکی از جدی‌ترین این رویدادها بود که عواقب و اثرات جانبی متعددی بر مردم این کشورها و نیز کل منطقه و جهان داشت. از یکسو جنگ داخلی زیرساخت‌ها و تأسیسات این کشورها را به نابودی کشید و مسیر توسعه و پیشرفت آنها را سال‌ها به تأخیر انداخت و از سوی دیگر گسترش ناامنی، موج آوارگان جنگی را روانه کشورهای همسایه و نیز کشورهای اروپایی کرد که این امر ضمن درگیر کردن کشورهای اروپایی با بحث پذیرش مهاجران، بدترین تصاویر از نقض حقوق این آوارگان را نیز به نمایش گذارد. اما آثار سوء بحران‌های سوریه و عراق به همین جا ختم نمی‌شد، تضعیف دولت‌های این کشورها، فضای مساعدی جهت رشد گروه‌های تروریستی و خصوصاً داعش فراهم آورد و سبب شد تا این گروه افراطی ضمن افزایش مناطق تحت تصرف خود در عراق و سوریه، به عملیات‌های تروریستی فرا مرزی نیز اقدام کرده و موج وحشت را به امریکا و اروپا نیز منتقل کند.

این امر تحولی دیگر در سال 2015 را رقم زد و آن باز شدن پای روسیه به مناسبات دیپلماتیک و نظامی خاورمیانه و تلاش این کشور برای تقویت دولت سوریه، مبارزه با داعش و تضعیف دولت‌های غربی و منطقه‌ای حامی تروریسم در خاورمیانه بود.

سال 2015 همچنین یکی از بدترین سال‌ها برای اخوت و همبستگی در جهان اسلام بود. در این سال عربستان سعودی که پس از تغییرات متعدد در هیأت حاکمه داخلی‌اش رویکردی عجولانه و بی‌پروا در سیاست خارجی را در پیش گرفته بود، با دخالت آشکار در مسائل داخلی یمن، به این کشور حمله کرد و علاوه بر کشتار مردم مسلمان این کشور و نابودی همه زیرساخت‌های آنها، سبب تقویت و رشد گروه‌های افراط‌گرا در این کشور نیز گردید. افزایش تمرکز مقامات سعودی بر مسائل خارجی خصوصاً یمن، سبب ناتوانی این کشور در اداره و مدیریت مناسک حج گردید و این امر سبب کشته شدن تعداد زیادی از مسلمانان کشورهای مختلف و اعتراض کشورهای اسلامی گوناگون از جمله ایران گردید. پررنگ کردن بحث هلال شیعی و رواج ایران‌هراسی و در مقابل آغاز روابط رسمی برخی کشورهای حوزه خلیج فارس خصوصاً امارات متحده عربی با اسرائیل و گشایش دفتر نمایندگی برای این کشور، از دیگر تحولاتی بودند که در سال 2015 ضربه مهلکی را به وحدت و آرمان کشورهای اسلامی وارد ساختند.

از آنجا که اکثر کشورهای اسلامی خاورمیانه و خلیج فارس در زمره مهم‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت خام نیز هستند، اختلافات این کشورها بخوبی در بازارهای نفتی منعکس شده و به دلیل ناهماهنگی در سقف تولید و در نتیجه اشباع بازارهای نفت و سبقت گرفتن شتابان عرضه بر تقاضا، قیمت نفت با ادامه روند نزولی، یک سوم ارزش خود را در پایان سال 2015 از دست داد.

با این وجود سال 2015 دربرگیرنده برخی از رویدادها و تحولات مثبت نیز بود. یکی از مهم‌ترین این تحولات، حصول توافق هسته‌ای بین ایران و 1+5 بود که ضمن کمک به حل مسائل خاورمیانه زمینه ساز بازگشت ایران به جایگاه واقعی خود در عرصه مناسبات منطقه‌ای و جهانی نیز گردید. دعوت از ایران برای شرکت در نشست‎های مربوط به حل بحران سوریه در وین و اذعان به نقش تأثیرگذار ایران در خاورمیانه، رویکرد جدید غرب پس از برجام بود و ایران را در جایگاه کشوری محوری در روند مبارزه با تروریسم قرار داد. از سوی دیگر صدور قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل متحد با هدف ترسیم نقشه راهی برای حل سیاسی بحران سوریه و قطعنامه 2253 درباره خشکاندن منابع مالی دو گروه تروریستی القاعده و داعش و نیز جدیت جامعه جهانی برای مقابله با تروریسم که در پیروزی‌های اخیر دولت عراق و آزادسازی رمادی از دست داعش نیز نمود یافت، از دیگر رویدادهای مثبت سال 2015 بوده‌اند.

در مجموع سال 2015 حاوی تجربه‌های با ارزش مشترکی برای دیپلمات‌ها و تصمیم‌گیران سیاست خارجی در سراسر جهان بود، فرقی نمی‌کند، چه در آسیا و خاورمیانه حکومت کنی چه در اروپا یا امریکا، تقویت گروه‌های تروریستی و استفاده ابزاری از آنها بازی با آتشی است که دامن همه کشورها را خواهد گرفت. دوره تحمیل تغییرات از بیرون در سایر کشورها و مداخلات نظامی در آنها به سر رسیده و تنها با مذاکره از موضع برابر و به رسمیت شناختن نظرات ملت‌ها می‌توان چالش‌های جهانی و منطقه‌ای را حل کرد. عدم انسجام اسلامی نیز ضمن تخریب وجهه اسلام و مسلمانان، امکان رشد و توسعه آنها را نیز تضعیف کرده و زمینه مداخله و نفوذ قدرت‌های فرا منطقه‌ای و تقویت اسرائیل را فراهم خواهد کرد.