پوشش رسانه ای فاجعه بار آنفلوانزا در دولت یازدهم

هفته نامه با شما نوشت: چند هفته ای است اخبار متعدد و متناوبی از گسترش بیماری آنفلوانزا در کشور شاهد هستیم. اخباری که به مرور موجب ایجاد هراس و رعب و وحشت در میان شهروندان استان های جنوب و جنوب شرقی و حالا سایر استان ها شده است. اما به راستی این بیماری چیست؟ و آیا این ترس و اضطراب فراگیر متناسب با خطر این بیمار است؟ در این گزارش تلاش شده تا با معرفی بیماری آنفلوانزایی که در کشور شایع شده به نقد پوشش رسانه ای آن پرداخته شود. اسم آنفلوآنزایی که با شروع از استان کرمان به سایر استان ها در حال سرایت است، آنفلوانزای اچ 1 ان 1 یا آنفلوانزای خوکی است. این بیماری یک بیماری تنفّسی در خوک‌ها است که هرساله مواردی از ابتلای انسان به این بیماری نیز گزارش می‌شود. موارد انسانی آنفلوآنزای خوکی ابتدا بیشتر در افرادی رخ می‌داد که در فاصله نزدیکی با خوک‌ ها به ‌سر می‌برند اما اکنون چند سالی است که با انتقال این ویروس به انسان ها از انسانی به انسان دیگر سرایت می کند. نشانه‌های معمول این بیماری تب، سرگیجه، خشکی مفصل‌ها، حالت تهوع و در موارد پیشرفته، بیهوشی و مرگ است. اولین گزارش از همه گیری آنفلوانزای خوکی به سال ‌های ۱۹۱۸ و ۱۹۱۹ میلادی بر می گردد. بررسی‌ هایی که اخیراً انجام شده نشان می‌دهد تغییراتی در ساختار این ویروس به وجود آمده‌است، به همین دلیل از سال ۲۰۰۹ موارد مرگ و میر ناشی از این بیماری گسترش یافت. در سال 2009 این بیماری در مدت بسیار و در فاصله چند ماه تمام قاره ها و بیشتر کشورها از جمله ایران را درنوردید. اولین مورد این بیماری در ایران در یک نوجوان ایرانی تبار مقیم آمریکا گزارش شد که در خرداد ماه سال 88 به همراه خانواده اش به ایران سفر کرده بود. این نوجوان به هنگام ورود به کشور مورد معاینه و آزمایش قرار گرفت و ابتلایش به این بیمار محرز گشت ولی به فاصله یک هفته وزیر بهداشت وقت از ابتلای 23 نفر به آنفلوانزای خوکی در کشور خبر داد. موج جدید آنفلوانزا در کشور دوازدهم آبان ماه بود که رسانه ها خبر از شیوع موج جدید نوعی آنفلوانزا در استان کرمان دادند. خبر مرگ نخستین بیمار در همین روز در رفسنجان تائید شد. در ابتدا با توجه به بازگشت حجاج از مکه و عتبات عالیات، برخی گمانه زنی ها از شیوع بیماری کرونا خبر می داد ولی معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان به خبرنگاران گفت: "برخلاف شایعاتی که منتشر می‌شود، تاکنون مورد قطعی از بیماری کرونا در رفسنجان نداشته‌ایم، دو مورد مرگ و میر در رفسنجان با علایم آنفلوانزا بوده است." در هر صورت ویروس در میان شک و تردید مسئولین امر رشد کرد و در رفسنجان و شهرهای مختلف شمال کرمان در حال گسترش بود. اما شیوع بیماری به همین‌جا ختم نشد و آنفلوانزا گسترش یافت و در نهایت بیست و چهارم آبان ماه رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیردار وزارت بهداشت خود را به رفسنجان رساند. در همان روز بود که آنفلوانزا در شهر کرمان نیز شیوع پیدا کرد و دکتر گویا که در رفسنجان به سر می برد مرگ سه نفر دیگر را بر اثر آنفلوانزای خوکی تائید کرد. تا 12 آذر برخی منابع مدعی شدند که 10 نفر در استان کرمان جان خود را از دست داده اند و همین امر باعث شد تا مقامات سیاسی استان نیز وارد موضوع شوند. بحران نمایی رسانه ای با ورود نماینده عالی دولت شاید بدترین اقدامات ممکن در همین زمینه با ورود استاندار کرمان به این پرونده انجام شد. وی که به دلیل تشکیل ستاد بحران استان در رابطه با کشته های آنفلوانزا با رسانه ها صحبت می کرد، اقدامات استانداری را در حوزه پیشگیری، آموزش و اطلاع رسانی به عنوان نتایج جلسه ستاد مدیریت بحران تشریح کرد. وی منشأ این بیماری را به دلیل حضور اتباع بیگانه در استان دانست. رزم حسینی بر لزوم افزایش حساسیت جامعه در خصوص شیوع بیماری آنفلوانزا تاکید کرد و گفت: "رسانه ها در این زمینه به صورت جدی وارد شوند!" این گفته نماینده عالی دولت در استان، سرآغاز بدترین مدیریت رسانه ای در خصوص یک بیماری در کشور شد. اگرچه به گفته معاون بهداشتی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در سال گذشته 86 نفر بر اثر ابتلا به بیماری آنفلوآنزا در کشور جان خود را از دست داده بودند، در سال جاری مساله خیلی بزرگ جلوه داده شد که از یک سو برای مراقبت مردم می توانست تا حدودی خوب تلقی شود، اما از سویی دیگر به ایجاد استرس و اضطراب فراگیر و بحران نمایی در میان مردم منجر شد. نکته جالب در این بین اینکه به گفته دکتر علی اکبر سیاری، معاون بهداشتی وزارت بهداشت همواره در فصل سرما ویروس آنفلوآنزا شایع می شود که در برخی استان‌ها شدید و در برخی نقاط نیز خفیف تر است؛ به طوری که فقط در سال گذشته در شهرستان رفسنجان هشت نفر در اثر ابتلا به آنفلوانزا فوت کردند. ضمن آنکه در تبریز هم مشکلاتی در اثر شیوع این بیماری ایجاد شده بود. معاون بهداشتی وزارت بهداشت بر بحران نمایی این مسأله متمرکز شد و گفت: "علی رغم اینکه حتی یک مورد هم گزارش مبنی بر مرگ و میر ناشی از فوت مستقیم بواسطه آنفلوانزای خوکی در کشور گزارش نشده و همه مرگ و میرها در افرادی بوده که دارای بیماری زمینه ای بوده اند، اما متأسفانه این مسأله به گونه ای بازنمایی شد که به هراس و وحشت عمومی در کشور منجر گشت." وزیر بهداشت نیز در این زمینه گفت: "ویروس آنفلوانزای خوکی در استان کرمان تحت کنترل بوده و شیوع آنفلوانزا در ایران پدیده جدیدی نیست و بیشتر افرادی که در سه هفته اخیر به دلیل شیوع ویروس آنفلوانزا جان خود را از دست دادند، یا به ‌علت کهولت سن و یا بیماری‌های مزمن قلبی، کلیوی و ریوی فوت کرده‌اند. به گفته وزیر بهداشت جوان‌ترین فردی که در این مدت به دلیل ابتلا به ویروس آنفلوانزا فوت شد، 29 سال داشت که بر اثر بیماری ایدز جان خود را از دست داد." اما همچنان این شیوه آمار دهی ادامه داشت. در حالی که تا ساعت پایانی چهاردهم آذر ماه طبق آمار رسمی تنها 8 نفر فوت کرده بودند به ناگاه در ساعات انتهایی شب، تعداد کشته‌های آنفلوانزا دو برابر اعلام شد و گفته شد ۱۶ نفر فوت کرده‌اند که همگی بیماری ثانویه داشته‌اند. اما صبح 15 آذر طبق اعلام رسانه ها آمار نهایی به ۱۷ نفر رسید و عصر همان روز آمار ۲۲ نفر اعلام شد. اعلام این آمار به ناگاه موجب نگرانی بسیار شدید مردم در استان کرمان و کل کشور شد و کارشناسان رسانه اینگونه اعلام آمار را به مثابه وارد کردن یک شوک بزرگ به ذهن مخاطبان تفسیر کردند. نقش دلالان واکسن آنفلوانزا در تشدید بحران نمایی بزرگنمایی رسانه ای در این زمینه به حدی بود که برخی کارشناسان گروه هایی که از شرایط بحران پیش آمده سود می برند را دخیل در این ماجرا دانستند. اکنون اکثر مردم در کرمان با ماسک از خانه خارج می‌شوند و تهیه ماسک، ژل‌های ضدعفونی و واکسن آنفلوانزا در صدر مطالبات مردم این استان و استان های همجوار قرار گرفته است. هر چند که به گفته مسئولین وزارت بهداشت برای چندمین مرتبه واکسن‌های آنفلوانزا در داروخانه‌های دولتی و خصوصی توزیع‌ شده است اما همچنان بسیاری از مردم به دنبال تهیه واکسن این بیماری هستند و به دلیل تقاضای بالا، هنوز موفق به دستیابی به آن نشده اند. البته در همین زمان خبر هایی مبنی بر واردات گسترده واکسن آنفلوانزا در کشور در چند هفته گذشته گزارش شد و همین امر گمانه نقش گروه های سودجو را تقویت می کرد. این مسأله تا جایی پیش رفت که وزیر بهداشت پس از سفر خود به کرمان از عدم نیاز مردم عادی به واکسن آنفلوانزا سخن گفت و آن را تنها برای افراد با شرایط خاص و ویژه مناسب دانست. اذعان وزیر بهداشت به ضعف در مدیریت رسانه ای آنفلوانزا دکتر حسن هاشمی پس از سفر به استان کرمان در صفحه شخصی اش در شبکه اجتماعی اینستاگرام به ضعف رسانه ای در مسأله آنفلوانزای استان کرمان اشاره کرد. وی در این زمینه نوشت: "ديشب براي بررسي شیوع آنفلوانزا و نگراني هاي ايجاد شده، به اتفاق همكارانم راهي كرمان و بلافاصله بيمارستان افضلي پور شدم؛ همان ابتدا خواهری با ماسک پیش آمد. فوق العاده مضطرب. که آنفلوانزا چنین است و چنان؛ سی نفر را کشته و ... گفتم اول بگذار شرح حال بگیرم و معاینه ات کنم. در سلامت کامل بود و علامت هیچ بیماری ای نداشت." دکتر هاشمی بر خلاف شایعاتی که در شبکه های اجتماعی در خصوص پر بودن تخت های بیمارستان های استان کرمان مطرح شده بود، ادامه داد: "نيمي از تخت هاي بيمارستان خالي بود. نشان مي داد برخي شايعات و كمبودهاي مطرح شده صحت ندارد و به گفته کادر بیمارستان، مراجعات هم كاهش يافته و خوشبختانه شرايط عادي و وضعيت سفيد است و به مردم اطمينان مي دهم جاي هيچ نگراني نيست. با کمبود دارو یا لوازم پزشکی هم اصلا مواجه نیستیم." وی ادامه داد: "از رسانه و بویژه شبکه های اجتماعی و مجازی، هم جادوی شایعه بر می آید و هم معجزه آگاهی. مساله را بسط نمی دهم. امیدوارم اهالی عزیز رسانه و کنشگران فضای ارتباطی، در چنین مواردی، با اطلاع رسانی دقیق و عدم انعکاس شتابزده شایعات یا اظهارات مقامهای غیر مسوول، موجب آرامش و مراقبت مردم باشند." نداشتن استراتژی رسانه ای منجر به بحران نمایی شد از مسائل مهمی که در مدیریت بحران ها در کشورهای مختلف بر روی آن برنامه ریزی می گردد، مسأله مدیریت اطلاع رسانی بحران هاست. در بحران های سیل، زلزله، طوفان و ... در صورتی که بدون استراتژی کارآمد و موثر به پوشش رسانه ای این بحران ها پرداخته شود، می تواند منجر به فجایع عظیمی در کشورها شود. این فجایع نه تنها بواسطه عدم مدیریت اطلاعات بلکه می تواند به علت متفاوت بودن آمار مسئولین مختلف زمینه را برای گسترش شایعات و سوء استفاده افراد سودجو از وضعیت ملتهب جامعه شود. در قضیه آنفلوانزای کرمان نیز آمارهای متفاوت و جسته گریخته مسئولین مختلف، باعث سردرگمی مردم در مواجهه با این بیماری شد. در حالیکه به گفته مسئولین وزارت بهداشت تنها تفاوت تعداد کشته های امسال با سال گذشته رسانه ای شدن آن بود و در سالیان گذشته نیز تقریباً مقدار مرگ و میر بر اثر آنفلوانزای فصلی به تعداد کشته های امسال بوده است ولی اینگونه بازنمایی رسانه ای و ورود افراد مختلف به اطلاع رسانی در این موضوع، منجر به ایجاد نگرانی و اضطراب در کشور شد. البته همین تجربه بسیار ناموفق می تواند مسئولین امر را متوجه این مسأله کند که در عصر ارتباطات نیاز هست که در موارد مشابه با استراتژی از پیش تعیین شده و واحد رسانه ای از ورود افراد و مسئولین متعدد در اعلام آمار جلوگیری شود و مانع تناقض گویی و اعلام آمار دفعی در این خصوص شود. کارشناسان رسانه ای معتقدند در صورت عدم توجه به این مسأله مهم امکان بحران نمایی ناخواسته بواسطه خبر رسانی بدون استراتژی بسیار محتمل است.