باغ عفیف‌آباد؛ نمونه کامل هنر گل‌کاری ایرانی

کجارو :باغ عفیف‌آباد در غرب شیراز و در جنوب خیابان قصرالدشت بالاتر از باغ قدیمی رحمت‌آباد و در انتهای خیابان عفیف‌آباد واقع شده است. تاریخچه باغ این باغ که یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین باغ‌های شیراز است، در حدود ۱۲۷۰۰۰ مترمربع وسعت و ۱۷۰۰ متر زیربنا دارد. باغ عفیف‌آباد یا گلشن در دوران صفویه توسط پادشاهان به عنوان گردشگاه مورد استفاده قرار می‌گرفت و از اهمیت خاصی برخوردار بود. در زمان شاه عباس صفوی، یعقوب خان ذوالقدر حکمران فارس، در قسمتی از اراضی باغ قلعه‌ای محکم ساخت که پس از صفویه ویران شد و باغ نیز تا سالها رونق خود را از دست داد. در سال ۱۲۸۴ باغ توسط میرزا علی خان قوام الملک دوم خریداری شد(در زمان حکومت قاجار) و وی تصمیم گرفت به بازسازی و رسیدگی به درختان آن بپردازد و عمارت زیبایی نیز در آن بنا نهاد. قوام دوم، قنات لیمک را در قصر قمشه برای آبیاری باغ خریداری کرد. در اواخر حکومت قاجاریه و پس از مرگ قوام، باغ به عفیفه خانم خواهرزاده بانی باغ رسید و او تحولات زیادی را در آن ایجاد کرد که سبب شد پس از آن به باغ عفیف‌آباد مشهور شود. اما پس از اتمام حکومت قاجاریه و در زمان حکومت پهلوی این باغ به فرح پهلوی همسر محمدرضاشاه هدیه داده شد. در سال ۱۳۴۰ هم ارتش در یک مزایده این باغ را خریداری کرد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم با تلاش فراوان ارتش در روز ۲۹ فروردین ۱۳۷۰(روز ارتش ) آن را به موزه‌ی نظامی شماره ۲ کشور تبدیل کرد. معماری باغ عفیف‌آباد ورودی اصلی باغ در قسمت شمالی آن قرار دارد و دارای ۴ ستون گچی است که گچ‌بری‌های سرستون‌های آنها با الگو گرفتن از سرستون‌های تخت جمشید طراحی شده‌اند. پس از درب ورودی دهلیزی وجود دارد که به فضای اصلی باغ راه دارد و در دو سمت آن اتاق‌هایی وجود دارد که محل سکونت خدمه بوده است. عمارت اصلی باغ در مرکز آن است و ورودی اصلی آن در قسمت شمالی قرار دارد و با چندین پله سنگی به تالار سرپوشیده منتهی می‌شود. جلوی پلکان ورودی ارابه استفاده شده برای تششیع پیکر رضا شاه پهلوی و توپ جنگی فتح علی شاه قاجار قرار داده شده است. نمای اصلی عمارت عفیف‌آباد مانند باغ ارم رو به شرق است و دارای ایوانی است که در طول بنا کشیده شده است. در پیشانی عمارت هم صحنه ای از تاجگذاری یکی از پادشاهان ساسانی دیده می‌شود . جلو این ایوان بزرگ چهارستون بلند قرار دارد و سقف آن با قطعات چوبی پوشیده شده و روی آنها نقاشی‌هایی از رنگ و روغن به چشم می‌خورد. در مقابل این ایوان زیبا یک حوض بزرگ قرار دارد که راه اصلی باغ از جلوی آن آغاز می‌شود، که در وسط دارای آب نما و گلکاری و در دو طرف دارای درختان سرو، کاج و چنارکهن است. در محوطه باغ باغچه‌های بزرگی با نظم خاص کرت‌بندی شده و درختانی همچون صنوبر، بید و عرعر و درختان میوه‌ی فراوانی بخصوص انار در آنها کاشته شده است. نمای غربی عمارت به نسبت نمای شرقی ساده‌تر است. نمای جنوبی نیز در تزیینات شبیه به نمای شمالی عمارت است. تمامی درهای عمارت منبت‌کاری و نفیس و پنجره‌ها دارای شیشه‌های رنگی بسیار زیبایی هستند. ساختمان اصلی عمارت دارای دوطبقه است که در آنها نزدیک به ۳۰ اتاق قرار دارد. طبقه‌ی زیرین که در وسط دارای آبنمای زیبایی است و انواع کاشیکاری در آن وجود دارد امروز به موزه‌ی نظامی تبدیل شده است و تجهیزات نظامی زیادی مانند نیزه، زره، انواع مسلسل و تپانچه و اسلحه‌های گرانبهایی مانند تفنگ "فتح علی شاه"، "ناصرالدین شاه "،"رضا شاه "، محمدرضاشاه "، "اسلحه های رزمندگان نهضت جنگل" و "مسلسل رئیس علی دلاوری" درآن یافت می‌شود. این طبقه توسط ۳ پلکان به طبقه‌ی دوم راه دارد. طبقه‌ی دوم هم دارای یک راهروی بلند است که در دوسوی آن اتاق‌هایی زیبا و تودرتو وجود دارد. در وسط این طبقه هم تالار زیبا و بزرگی قرار دارد که دیوارهای آن گچ‌کاری و منبت‌کاری‌های زیبایی دارد و سقف چوبی آن هم به نقوش زیبایی چون گل و بوته، مجالس بزم و شادی و شکارگاه آراسته شده است. این طبقه که شامل اتاق‌های همایش، رختکن، نشیمن، مطالعه و پذیرایی است با نام موزه‌ی عبرت شناخته می‌شود. و پیانوی شخصی فرح پهلوی نیز که در جشن های ۲۵۰۰ ساله به او هدیه داده شده بود نیز در آن نگهداری می‌شود. قهوه‌خانه سنتی باغ این قهوه خانه با دیوارهای آجری که به شیوه‌ی معماری ایرانی ساخته شده است در سمت راست در ورودی باغ قرار دارد. در حیاط آن هم حوض کوچکی به همراه درختان نارنج فضای آن را زیباتر کرده است. سالن قهوه خانه دارای شش حجره است که در هرکدام نقشی از شاهنامه فردوسی وجود دارد نقش هایی چون "داستان ضحاک و کاوه ی آهنگر"، "داستان زال و سیمرغ"، "نبرد رستم و سهراب"، "نبرد تهمتن و دیوسفید"،و"نبرد رستم و اسفندیار ". همچنین در مرکز قهوه‌خانه حوض کوچکی قرار دارد که ستون میانی سالن در آن قرار گرفته است. حمام خزینه‌ای از دیگر دیدنی‌های این باغ حمام آن است که در قسمت غربی ساختمان قرار دارد و براساس شیوه‌ی سنتی حمام‌های ایرانی ساخته شده است. حمام دارای دو خزینه‌ی آب گرم و سرد است و از قرار دادن دیگ مسی در کف خزینه آب گرم درست می‌کردند. دیوارهای آن نیز به نقش‌های برجسته‌ای از جمله "فرهاد و بیستون"، " دیدار مردم با خسرو پرویز ساسانی"، " صحنه‌ی ورود حضرت یوسف به جمع زنان مصری" مزین شده‌اند. پشت بام حمام نیز دارای مناره و قبه است. باغ زیبای عفیف‌آباد که ویژگی‌های معماری چندین دوره (هخامنشی، ساسانی و قاجاریه ) را در خود دارد اکنون تحت اختیار سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی است و در ۱۰ خرداد ۱۳۵۱ با شماره ۹۱۳ به ثبت ملی رسیده است.