سیر تحولات میدان توپخانه تهران+عکس

میدان توپخانه که فضایی محصور بوده، توسط شش خیابان با محیط بیرونی خود ارتباط داشته است. این شش خیابان که تا امروز نیز وجود دارند و موقعیت آنها تغییر چندانی نکرده، عبارتند از:

خیابان‌های شمالی-جنوبی شامل

خیابان ناصریه (ناصر خسرو)

خیابان‌های شمالی شامل

خیابان‌های شرقی-غربی شامل

در محل اتصال هر یک از این خیابان‌ها به میدان،‌ دروازه‌ای ساخته می‌شود. به این ترتیب میدان توپخانه دارای شش دروازه بود که این دروازه‌ها عبارتند از:

در بین این دروازه‌ها فقط دروازه‌های جنوبی میدان خیلی مجلل و رفیع بوده‌اند و دروازه‌های دیگر بیشتر به عنوان سر در عمل می كردند.

با مراجعه به نقشه‌ها و تصویرهای میدان توپخانه و با مطالعه مقاطع رشد و تغییر شهر تهران و تحولات شهرنشینی، می‌توان دوره‌های کالبدی شهر را شناسایی کرد.

حاصل مطالعات و بررسی نقشه‌ها و تصویرها روشن می‌سازد که میدان، از نظر شکلی و کالبدی، تا به امروز، سه دوره اصلی را طی کرده است: دوره اول

از آغاز شکل‌گیری میدان تا تکمیل شدن نخستین آن را در بر می‌گیرد و مصادف است با اولین توسعه طراحی‌شده شهر تهران در عهد ناصری و از نظر زمانی، فاصله سالهای ۱۲۶۰ تا ۱۳۰۰ هجری شمسی را شامل می‌شود. در این دوره، پس از تثبیت شکل اصلی میدان، تغییرات جزعی و موضعی در شکل و کالبد و عملکرد ابنیه گرداگرد میدان رخ می‌دهد، لیکن کلیت فضایی میدان تغییر نمی‌کند و شکسته نمی‌شود.

میدان توپخانه در قدیمی‌ترین نقشه تهران كه نقشه دارالخلافه تهران، تهیه شده توسط موسیو كرشیش در سال ۱۲۷۵ ه.ق برابر با ۱۲۳۳ ه.ش است، دیده نمی‌شود. اما با گسترش تهران از سمت شمال میدان ارگ، میدان توپخانه در نقشه دارالخلافه ناصری تهران (تهیه شده توسط عبدالغفار در سال ۱۳۰۲ ه.ق برابر یا ۱۲۷۵ ه.ش) دیده می‌شود. بنابر این میدان توپخانه، در پی گسترش شهر در زمان سلطنت ناصرالدین شاه احداث شد و پیش از آن اراضی مربوطه، به باغها و زمین‌های کشاورزی اختصاص داشت.

احداث میدان توپخانه جدید به محمدابراهیم‌خان معمارباشی (محمدابراهیم‌خان آذربایجانی وزیر نظام دایی کامران‌میرزا) واگذار شد. وی در شمال و جنوب و غرب میدان که شکلی مستطیل داشت و طول آن در جهت شرقی - غربی قرار گرفته بود، حجره‌ها و انبارهای دوطبقه‌ای ساخت.

مصادف است با تغییر حکومت قاجار و روی کار آمدن حکومت رضا شاه و تغییر الگوهای گذشته و پیدایش روابط جدید و شروع مدرنیزاسیون و در نتیجه، وقوع تغییر و تحولات جدی در چهره شهر تهران، که در نهایت به شکسته شدن قالب قبلی میدان منجر می‌شود.

شکل جدید میدان در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ تکمیل و تثبیت می‌شود و این وضعیت کم و بیش تا حدود ۱۳۴۰ باقی می‌ماند، لیکن از ۱۳۲۰ به تدریج زوال می‌پذیرد.

دوره دوم میدان توپخانه، شکل میدان مشخص است و با محدوده گذشته میدان تفاوتی ندارتد و همان شکل مستطیل با همان نسبت طول و عرض و ابعاد حفظ شده است.

لیکن کلیه مسیرهای منتهی به میدان، تعریض شده و به صورت خیابان‌های سواره رو تغییر شکل یافته است. ساختمان شهرداری جدید و دو ساختمان تازه که در طرفین خیابان‌های لاله زار و فردوسی احداث شده‌اند .ساختمان نبش خیابان فردوسی و میدان سپه هنوز باقی است که در سال‌های اخیر به موزه (موزه صنعتی) تبدیل شده است. در ضلع شرقی نیز ساختمان جدید بانك شاهی دیده می‌شود .کل بدنه شرقی میدان و تغییرات آن دراین دوره بدین صورت است که دیواره سراسری میدان به کلی تخریب شده است و به جای ساختمان قدیمی بانک شاهی دوره‌ی قاجار ، ساختمان جدیدی بنا شده که تلفیقی از سبک مدرن با نمای سنتی است و عنوان بانک شاهنشاهی نیزروی آن مشخص است. در بدنه‌ی غربی نیز ساختمان نظمیه هنوز بر جای خود باقی است. در کنار آن ساختمان چهارطبقه‌ای که به نام لیستر معروف بوده قرار داشت که تا چند سال قبل وجود داشت و به دلیل احداث مترو تخریب شد ولی در تصویر به خوبی دیده می‌شود.

مصادف با زمانی است که شکل شهر و روابط شهری گذشته به کلی دگرگون می‌شود و به تبع آن، کالبد میدان نیز از ارزش‌ها و عملکردها و قالب‌های قبلی کاملا دور می‌شود و الگو و سبک بین‌المللی در معماری و شهرسازی مورد توجه قرار می‌گیرد.

توسعه سریع شهر تهران و ازدیاد جمعیت شهرنشینی و شروع ساخت و سازهای جدید چهره معاصر شهر تهران را به وجود می آورد. نزول اعتبار فرهنگی بافت شهری گذشته و تغییر عملکرد بخش های قدیمی‌تر شهر و بروز مشکلات امروزی در این دوره رخ می‌نماید.

این مقطع را می‌توان دوران انحطاط فضاهای شهری در تهران و دوره افول میدان به حساب آورد كه طی آن این فضا به تدریج با اقدامات نابه جا تخریب می‌شود و از فضایی معتبر و مركزی در سطح شهر به گره گاهی معمولی و مكانی فاقد ارزش‌ها فرهنگی و كالبدی و فضایی تبدیل می‌شود.

در اواخر دهه سی و شروع دهه چهل، با تخریب ساختمان شهرداری در ضلع شمالی میدان، زمین آن پس از مدتی بلاتكلیفی به میدان ضمیمه می‌شود و ابتدا به صورت توقفگاه و سپس به منزله پایانه اتوبوس‌رانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بدنه مربوط به خیابان پشت شهرداری به بدنه شمالی میدان تبدیل شده است و بدنه‌ی غربی دهانه‌ی مترو در آن ساخته می‌شود و بدنه ی جنوبی میدان برج جدید مخابرات جایگزین ساختمان سابق آن شده است. این برج با ارتفاع بسیار زیاد، كه قرابتی با ابعاد میدان و بناهای اطراف آن ندارد، احداث شده و تا امروز باقی مانده است و سراسر بدنه جنوبی میدان را اشغال كرده است.

از آنچه که در سیر تحول میدان توپخانه‌ی تهران مطرح شد به چنین برداشتی خواهیم رسید که اگرچه تحولات شهری ریخت شهر را متحول می‌کند ولی آنچه که به عنوان خواستگاه‌های انسانی - اجتماعی و فرهنگی در شهروندان وجود دارد، دارای جایگاه ریشه‌ای بوده و هرگز تغییر نمی‌کند. چنانچه با تمامی تغییرات رخ داده در بدنه های شمالی (تخریب کامل ساختمان شهرداری ) ،جنوبی ،غربی و شرقی میدان اگر چه در آن مکان نه کوچه ای وجود دارد و نه ساختمان شهرداری ولی به بدنه‌ی شمالی میدان همچنان کوچه‌ی پشت شهرداری می‌گویند.

منابع :

برگرفته از پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد آزاده یوسف نژاد

با عنوان مرمت و باز زنده سازی کتابخانه ی بانک تجارت میدان توپخانه تهران

کتاب :

میدان توپخانه ی تهران نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضاهای شهری

فرخ محمد زاده۱۳۳۲- انتشارات حوزه‌ی معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسکن میدان توپخانه‌ی تهران