چرا امام رضا(ع) به "عالم آل محمد(ص)" ملقب شد ؟
هشتمین نور هدایت، گفت‌وگو و مباحث علمی را عبادت می‌دانند و با تربیت صدها شاگرد و بیان هزاران سخن هدایت بخش که درواقع میراث گران‌بها و ارزشمند حضرت(ع) است را برای پیروان اسلام راستین به یادگار گذاشته‌اند.
تسنیم: امام رضا(ع) از چه جایگاه و شخصیت علمی در بین ائمه برخوردار هستند؟
نصیری: با توجه به اینکه امام رضا(ع) عالم آل محمد نامیده شده‌اند فکر می‌کنم همین یک لقب کافی باشد تا ما را نسبت به جایگاه علمی این امام همام در بین ائمه و بزرگان دینی آگاه کند.
اگر نگاه دقیق‌تری به زندگی و دانش ائمه(ع) داشته باشیم خواهیم دید که تمامی ائمه و امامان معصوم ما از دانش گسترده و الهی برخوردار بوده‌اند و اینکه حضرت رضا(ع) در بین اهل علم و دانش لقب عالم آل محمد را می‌گیرند خودش روشن‌کننده جایگاه رفیع حضرت در بحث دانش و علم گستری است.
درباره جایگاه علمی ثامن‌الحجج(ع) مطالب و روایات فراوانی وجود دارد که تاریخ نویسان و شاگردان ایشان بیان کرده‌اند و درصورتی که بخواهیم به برخی از آنچه درباره شخصیت علمی امام رضا(ع) بیان‌شده، اشاره کنیم می‌توان به سخنی از ابن ابی الحدید معتزلی اشاره کرد که می‌گوید:«امام رضا(ع) «اعلم الناس» یعنی داناترین مردم است.
سخنی نیز از اباصلت هروی موجود است که وی می‌گوید: «داناتر از علی ابن موسی‌الرضا(ع) ندیدم» و همچنین سخنان و اعترافات بسیاری از دانشمندان عصر حضرت که با دعوت مأمون با امام هشتم(ع) مباحثه‌های فراوان علمی داشتند و در نهایت تسلیم دانش حضرت می‌شدند.
یکی دیگر از مسائلی که می‌توان به جایگاه علمی امام رضا(ع) پی برد، نگاه به اسامی شاگردان ایشان است؛ شاگردانی که برخی از آن‌ها خودشان از عالمان و بزرگان علمی عصر خودشان بوده‌اند و به شاگردی امام هشتم(ع) افتخار می‌کرده‌اند.
اشاره کردید به لقب عالم آل محمد که به امام رضا(ع) نسبت داده‌شده است در این باره بیشتر توضیح دهید؟
اینکه اسم عالم آل محمد را چه کسی به امام رضا(ع) داده است باید به روایانت متعددی اشاره کرد که می‌گوید القاب و اسامی ائمه الهی هستند.
ما اگر می‌گوییم امام حسن(ع)؛ کریم هستند یا می‌گوییم امام صادق(ع)، صادق هستند به این معنا نیست که دیگر ائمه کریم و یا صادق نبوده‌اند و اگر می‌گوییم امام رضا(ع) امام رئوف هستند یا عالم آل محمد(ص) نامیده می‌شوند معنایش این نیست که دیگر ائمه عالم نبوده‌اند بلکه بحث این است که هر کدام از امامان معصوم شاخصه و نمودی داشته‌اند که بحث علمی امام رضا(ع) یکی از شاخصه‌های ایشان است.
از روایات این چنین برداشت می‌شود که علم ائمه بی‌نهایت است لذا اهل‌بیت(ع) همه عالم بودند اما این اسامی با تناسب شرایط و موقعیتی که امامان زندگی (ع) یکی از این شاخصه‌ها نمود بیشتری داشته است.
اما اینکه چرا حضرت رضا(ع) عالم آل محمد را گرفتند چون ایشان با سلاح علم به جنگ تفکرات انحرافی رفتند و از این ابزار توانستند بهترین استفاده را ببردند و دقیقاً مصداق این جمله است که "عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد" و مأمون شرایطی را ایجاد می‌کند تا حضرت رضا(ع) از دانششان به بهترین وجه استفاده و آن را در جامعه اسلامی گسترده می کنند.
امام صادق(ع) هم در حدیثی به فرزندانشان امام کاظم(ع) می‌فرمایند: « خداوند عالم آل محمد را در سلب تو قرار داده است که هم نام جدمان علی(ع) است و ای‌کاش من می‌توانستم فرزند تو را ببینم» که این سخن مکرر از زبان امام صادق(ع) به امام کاظم(ع) بیان می‌شد.
یکی از شاخص‌های علمی امام رضا(ع) این بود که وقتی با علمای دیگر ادیان روبرومی شدند توسط کتاب‌های همان ادیان پاسخ آن‌ها را می‌داند به عنوان مثال وقتی حضرت با علمای دین مسیحیت و یا یهودیان روبرو می‌شدند با احاطه‌ای که بر کتب دینی آن‌ها داشتند آن‌چنان جامع و با استدلال پاسخ آن‌ها را می‌داند که باعث حیرت آن‌ها می‌شد.
لذا همان‌گونه که جلوه عظمت امام حسین(ع) در کربلا و شهادت و آزادگی ایشان بود جلوه عظمت حضرت علی(ع) در جهاد و جلوه امام حسن(ع) در صبرشان است و جلوه امام رضا(ع) نیز در علمشان و مناظره‌های علمی بود.
امام رضا(ع) نیز در حیاتشان به‌گونه‌ای رفتار کردند تا همگان پی ببرند که این علم پایان‌ناپذیر و به سرچشمه الهی متصل است تا جلوه علمی امام معصوم(ع) بر همه ثابت شود.
بر اساس سیره امام رضا(ع) چه آفت‌ها و لغزش‌هایی در کمین جویندگان علم و دانش است؟
در روایاتی که وجود دارد ما را به دو ثقل راهنمایی کرده‌اند و آن بهره بردن از کتاب و اهل‌بیت(ع) و امام است.
حتی نگاه به احادیث موجود از امامان(ع) نشان می‌دهد که حتی امامان معصوم ما برای اثبات سخنانشان از آیات منور قرآن کریم استفاده می‌کنند. پس نگاه به سیره ائمه و به‌ویژه امام هشتم(ع) نشان می‌دهد یکی از آفت‌های علوم دینی جدا شدن از قرآن یا اهل‌بیت و ائمه(ع) است.
خود اهل‌بیت(ع) می‌فرمایند: «اگر از ما سخنی شنیدید که خلاف قرآن بود این را کنار بگذارید چون قطعاً این سخن از ما نیست.» چنانچه عنوان می‌شود در تقابل دو روایت اگر دو روایت خلاف هم بود، آن روایتی صحیح است که با قرآن مطابقت داشته باشد.
یک‌بعدی رفتن به سمت علم یکی از آفات علم در دین است که ما بگوییم یا قرآن را قبول داریم یا اینکه فقط به دنبال سخنان اهل‌بیت(ع) هستیم. غرور علمی یکی دیگر از مسائلی است که در روایات بیان‌شده است اینکه می‌بینیم برخی حرف‌های درست و منطقی را به‌هیچ‌عنوان نمی‌پذیرند همین مسئله غرور علمی است.
حضرت رضا(ع) با علمای هر کدام از ادیان و فرقه‌های مختلف بحث می‌کنند به طرف مقابلشان کاملاً گوش می‌دهند و در مقابل حرف مخالف گوش شنوا دارند و با تواضع و متانت و احترام به دیگر علما رفتار می‌کنند لذا حضرت صبر و متانت عالم را یکی از نکات مثبت و فخرفروشی و غرور را از آفات دارندگان علم و دانش می‌دانند.
دیدگاه امام رضا(ع) درباره اهمیت و موقعیت عالمان دین چگونه است؟
اگر به قرآن کریم مراجعه کنید در نخستین آیاتی که بر پیامبر اکرم(ص) نازل‌شده است آنجا که خداوند می‌خواهد تاج کرامت بر سر انسان بگذارد بحث علم مطرح می‌شود. اوج کرامت را که خداوند می‌خواهد بیان کند بحث تعلیم و آموختن و درنهایت رسیدن به علم مطرح می‌شود.
در روایات ما از علم تعبیر به چراغ و نور شده است در برخی روایات هم به عنوان یک فرضیه و واجب دینی بر هر زن و مرد مسلمان بیان‌شده است.
حضرت رضا(ع) ضمن تأکید بر اهمیت علم‌آموزی و جایگاه عالمان دین سخنی از رسول گرامی اسلام(ص) بیان می‌کنند و می‌فرمایند: «هرکسی بدون علم فتوا بدهد و در موضوعات دینی اظهارنظر کند فرشتگان آسمان و زمین او را لعنت می‌کنند.»
ثامن‌الحجج(ع) در حدیثی دیگر که در میزان الحکمه جلد هشتم آمده است می‌فرمایند:« خدا رحمت کند بنده‌ای که امر را احیا کند. راوی می‌گوید چطور امر شما احیا می‌شود و حضرت می‌فرمایند: علوم ما را(یعنی علومی که از سرچشمه ائمه نشأت می‌گیرد) را یاد بگیرد و به دیگران هم یاد بدهد.»
مهم‌ترین تأکید امام هشتم(ع) درباره فضیلت دانش و اهمیت دانش ورزی چیست؟
آنچه از مجموع احادیثی که از حضرت وجود دارد بر می آید این است که ایشان همانند دیگر ائمه علم را گمشده مؤمن می‌دانند و بر علم‌آموزی از روی خلوص نیت و به‌منظور رفع مشکلات جامعه اسلامی تأکید فراوان دارند. براساس سیره رضوی علم حیات‌بخش دل‌ها و کسب آن باعث خیروبرکت است و انسان را از تاریکی و جهل به روشنایی می‌برد.
میراث علمی امام رضا(ع) چیست و چگونه به زمان ما منتقل شد؟ چگونه می‌توانیم از این میراث برای نیل به اهداف علمی روز استفاده کنیم؟
آنچه می‌توان در بحث میراث علمی امام رضا(ع) بیان کرد بسیار گسترده است اما آنچه به‌اختصار می‌توان به آن اشاره کرد یکی مباحث توحیدی است که حضرت رضا (ع) بحث‌های بسیار مفصل و جامعی دارند و بحث دیگر پاسخ به شبهات و سؤال‌های مطرح‌شده از جانب فرقه‌ها و ادیان مختلف است.
از امام رضا(ع) چه آثاری به‌جای مانده است و به‌عنوان‌مثال میزان اعتبار فقه الرضا(ع) چقدر است؟
با توجه به فرصت و موقعیت مناسبی که در اختیار حضرت قرار گرفت از ایشان آثار و احادیث فراوانی موجود است که ازجمله مهم‌ترین آثاری که یا به حضرت نسبت داده می‌شود و یا توسط شاگردان ایشان و علمای پس از حضرت نوشته‌شده است می‌توان به صحیفه الرضا(ع)، طب الرضا (ع) و فقه الرضا(ع) اشاره کرد.
اما درباره اعتبار فقه الرضا(ع) دیدگاه‌های مختلفی مطرح است، نخستین نسخه این کتاب مربوط می‌شود به زمان علامه مجلسی که علامه مجلسی می‌گوید من در سال‌های مجاورت در مکه کتابی قدیمی به دستم رسید که نوشته حضرت رضا(ع) بود.
در مورد انتساب به خود حضرت رضا(ع) دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که برخی می‌گویند این کتاب را خود حضرت نوشته‌اند و برخی می‌گویند این کتاب تألیف یکی از اصحاب امام رضا(ع) است و برخی نیز نویسنده کتاب را مجهول می‌دانند.
اما آنچه از برآیند جمع‌بندی همه مطالب می‌توان برداشت کرد این است که انتساب کتاب فقه الرضا به امام رضا(ع) بعید است و شاید نتوان گفت خود حضرت کتاب را نوشته‌اند اما می‌توان قبول کرد یکی از اصحاب حضرت این کتاب را نوشته‌اند و نمی‌توان برای اغلب احادیث این کتاب دلیلی آورد و روایات و احادیث آن را رد کرد.
ابعاد ورود امام رضا(ع) و تبیین و تفسیر آیات قرآن کریم چگونه است؟
با توجه به اینکه در عصر حضرت مسائل مختلفی مطرح می‌شد ایشان سعی داشتند پرسش‌ها و سخنان مطرح‌شده را با استناد از قرآن پاسخ دهند همان‌گونه که مثلاً به مسیحیان از انجیل و یهودیان را با آیات تورات پاسخ می‌گفتند.
بنابراین بحث پاسخگویی به سؤالات و شبهات موجود با استفاده از آیات نورانی قران کریم و تفسیر این آیات یکی از مباحث مهم و موردتوجه امام هشتم(ع) بوده است. ایشان دائم در صحبت‌هایشان به بزرگی و اعجاز آیات قرآن کریم اشاره و آن را ریسمان استوار خداوند می‌دانند.امام رضا(ع) قرآن را سنجش حق و باطل می‌دانستند و آن را معیاری برای صحت‌وسقم احادیث مطرح می‌کردند.