نشانه‌شناسی شهادت امام حسین(ع) درعاشورا
تأمّل و تعمّق در ابعاد شهادت حضرت سیّدالشّهدا علیه السلام و مصائب فوق‌العاده سنگین که بر آن حضرت و اهل‌بیتش وارد شده است به نحوی است که عزادارن و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت با برپایی جلسات سوگواری پیش از شهادت، محیط فکری و اجتماعی را برای معرفت و شور عاشورایی آماده می‌کنند.
علّت این مسأله را نیز می‌توان در نقش بسیار مهمّی دانست که شهادت امام حسین علیه السلام در بقاء اسلام داشت. 2 هم چنین باید گفت مصائب آن حضرت، قابل مقایسه با مصائب هیچ یک از معصومین علیهم السلام نیست. 3 لذا هر چند حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) در راه مبارزه با حکومت یزید شهید شدند لیکن شهادت ایشان آثار ارزشمند خود را گذاشت. 4
در این نگاشته با استفاده و بهره‌گیری از اندیشه‌های آیت‌الله مکارم شیرازی مهمترین ابعاد و نشانه‌های شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا به مخاطبان ارائه می‌شود:
شهادت امام حسین(علیه السلام)؛ شورانگیزترین حادثۀ تاریخ بشریّت
بی شک اهمّیّت شهادت امام حسین علیه السلام در روز عاشورا که به صورت یکی از شورانگیزترین حماسههای تاریخ بشریّت درآمده، نه تنها از این نظر قابل توجه است که همه ساله نیرومندترین امواج احساسات میلیونها انسان را در اطراف خود بر میانگیزد و مراسمی پرشورتر از هر مراسم دیگر به وجود میآورد، 5 بلکه اهمّیّت آن بیشتر از این جهت است که؛ هیچگونه «محرّکی» جز عواطف پاک دینی و انسانی و مردمی ندارد و این تظاهرات پرشکوه که به خاطر بزرگداشت آن انجام می‌گیرد، نیازمند هیچ مقدّمه چینی و فعّالیّتهای تبلیغاتی نیست و از این جهت در نوع خود بی نظیر است. 6
اصلاح امت پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم)؛ نشانه‌ای سترگ در شهادت حضرت سید الشهداء(علیه السلام)
گفتنی است با مرگ معاویه در نیمه رجب سال شصتم هجری قمری، فرزندش یزید خلافت را، همچون پدر، به زور و بدون هیچ ضابطهای در اختیار گرفت، فساد و فحشا و ظلم در عصر یزید به مراتب بدتر از عصر پدرش فراگیر شد، حال وقتی رییس حکومت شرابخوار، قمارباز، میمون باز، سگ باز و خلاصه آلوده به انواع گناهان باشد، 7 جامعه نیز دچار فساد اعتقادی، اجتماعی، اخلاقی می شود 8 .
از این رو امام حسین علیه السلام به منظور اصلاح امّت جدّش و جامعه اسلامی قیام کرد و در این راه شربت شهادت نوشید، ولی جامعه اسلامی را تکان داد و به این هدف نزدیک ساخت. اگر امام حسین علیه السلام دست به این کار بزرگ نمیزد به یقین امروز خبری از اسلام نبود، یا اگر بود قابل توجّه نبود. 9
شهادت طلبی در سایۀ احیاء امر به معروف و نعی از منکر
حال با این تفاسیر وقتی منکرات فرا گیر گردید و معروف‌ها به فراموشی سپرده شد. صلحا، عبّاد، مهاجران، انصار از صحنه حکومت کنار گذاشته شده، و ظالمان و فاسدان و تبعیدیان زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مطرودان، زمام امور را به دست گرفتند. 10 امام حسین علیه السلام در چنین شرایطی با تمام وجود خود (با قلب و زبان و عمل) رسالت امر به معروف و نهی از منکر را ادا نمود. 11 در روز عاشورا با تقدیم خون خود این وظیفه بزرگ را انجام داد و درخت نوپای اسلام را آبیاری کرد، و آن را از نابودی نجات داد. 12 خون اباعبداللَّه الحسین علیه السلام و فرزندان و یارانش، هم مزرعه اسلام را آبیاری کرد و هم آن را آفت زدایی نمود. 13 در زیارتنامه های مربوط به امام حسین علیه السلام از جمله زیارت وارث میخوانیم:«اشْهَدُ انَّکَ قَدْ اقَمْتَ الصَّلاةَ، وَآتَیْتَ الزَّکاةَ، وَامَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهَیْتَ عَنْ الْمُنْکَرِ، وَاطَعْتَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ حَتّی اتیکَ الْیَقینُ؛ شهادت می‌دهم که تو (امام حسین علیه السلام) نماز را بپا داشتی، و زکات را پرداختی، و امر به معروف و نهی از منکر کردی، و تا هنگام شهادت از خدا و رسولش اطاعت کردی». 14
بیداری امت اسلامی؛ حاصل شهادت آگاهانۀ امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا
گفتنی است امام علیه السلام برای بیداری قاطبۀ مسلمین راهی جز شهادت فی سبیل اللَّه در پیش ندارد. لذا شهادت امام حسین علیه السلام از همان روز عاشورا اثر بیدار کننده خود را گذاشت، 15 زیرا آن قدر خواب مردم در سال 61 هجری عمیق و جهل و ناآگاهیشان ریشهدار بود که جز خون قلب امام علیه السلام و یاران وفادارش نمی‌توانست این آفت مهم را از مزرعه اسلام دور نماید. 16
مردم پس از شهادت حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام و همراهانش، و اسارت خاندان عصمت و طهارت، و بر سر نیزه رفتن سرهای مقدّس شهدای کربلا، از خواب غفلت بیدار شدند 17 و قیام‌ها یکی پس از دیگری شکل گرفت و بنی امیّه پس از واقعه کربلا روی خوش ندیدند، تا اینکه این خونهای پاک منتهی به سقوط بنی امیّه و ریشه کن شدن این درخت ناپاک شد. 18 زیرا آرمان خواهی و دفاع از شرف و اعتقاد تا پای جان در شهادت حضرت سید الشهدا(علیه السلام) در روز عاشورا به نحوی است که بیداری و آگاهی امّت اسلامی و ظلم ستیزی 19 را به همراه خواهد داشت. به تعبیر فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله:«إِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ حَرارَةً فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لا تَبْرَدُ أَبَداً؛ به یقین شهادت حسین، حرارتی در دل مؤمنان ایجاد خواهد کرد، که هرگز خاموش نخواهد شد». 20
بنابراین باید گفت امام حسین(علیه السلام) و یاران و اصحابش مرگ شرافتمندانه را در زیر ضربات تیر و خنجر و شمشیر، بر زندگی توأم با ذلّت در سایه کاخ‌های پر شکوه ترجیح داداند، چون میدانستند این مرگ مایه حیات جاویدان، و مایه حیات جامعه اسلامی و بیداری آنها و نجات اسلام از چنگال احزاب جاهلی و منافقان است. 21
افشای نفاق؛ راهبرد حیاتی در شهادت طلبی امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا
بی شک هر کس دوگانگی درون و برون داشته باشد و رفتار و گفتار او هماهنگ نباشد منافق است. بنی امیّه از بارزترین گروه‌های منافقان بودند. 22 بنی امیّه در لباس خلافت اسلامی همه مقدّسات اسلام را زیر پا گذاشته، و یکی را پس از دیگری محو میکردند. 23 و اگر قیام امام حسین علیه السلام و شهادت آن حضرت و فرزندان و یارانش رخ نمی‌داد و پرده از چهره آنها کنار نمیرفت شاید چیزی از اسلام باقی نمانده بود. 24
شهادت حضرت سیدالشهداء (علیه السلام)؛ بستر ساز افول حاکمیت جائر
در تبیین یکی دیگر از نشانه‌های بارز شهادت طلبی امام حسین(علیه السلام) باید اذعان نمود؛ وجود انگیزه تشکیل حکومت در قیام عاشورا، به معنی دستیابی عملی و بالفعل به آن حکومت در همان برهه از زمان نیست، بلکه شهادت آن حضرت زمینه ساز کوتاه شدن دست بازماندگان دوران جاهلیّت از حکومت اسلامی در آینده بود و این واقعیّتی است که امام به دنبال آن بود. 25
لذا شهادت آن حضرت در روز عاشورا، لرزه بر اندام حکومت جبّاران افکند، و در نتیجه اسلام را احیاء نمود و از اضمحلال دستاوردهای نهضت نبوی صلی الله علیه و آله جلوگیری کرد و مسلمانان را از حیرت و گمراهی نجات داد. 26
شهادت امام حسین(علیه السلام) نشانه‌ای بنیادین در رسوایی اسلام اُموی
شهادت امام حسین علیه السلام در روز عاشورا با آن همه عظمت معنوی و اصل و نسب خانوادگی، در روز روشن و در آن صحنه، کار سادهای نبود که تاریخ بتواند آن را فراموش کند. اخبار و روایاتی که درباره تحوّلات آسمان و زمین و گریه آسمانیان و فرشتگان پس از شهادت جانسوز آن حضرت در منابع شیعه و سنّی نقل شده است به این حقیقت گواهی میدهد. 27
لیکن درد آورتر آن است که مردمی که ادّعای مسلمانی داشتند و به ظاهر نماز میخواندند و قرآن تلاوت میکردند، تکبیر گویان به جنگ با جگرگوشه پیغمبرشان برخاستند 28 و با بیرحمی تمام اسوه تقوا و ایمان را شهید کرده و حریمش را مورد هتک و غارت قرار دادند. 29
آری شهادت آن حضرت حجّت را بر آنها که عمری را با اسلام اموی سپری کردند و امیرمؤمنانی! مثل معاویه را دیدند و اکنون نیز یزید فاسد و شراب خوار ادّعای امامت بر مؤمنان و خلافت خطّه مسلمین را می‌کند و جز خود و خاندان فاسدش را آشنا به دین و مکتب نمیداند و امام حسین علیه السلام و خاندان پاکش را خارج از دین و شورشگر بر ضد خلیفه مسلمین! معرفی می‌کند، تمام کرد. 30
شهادت امام حسین(علیه السلام)؛ تجلی بندگی و جوشش عشق و عرفان
امام حسین(علیه السلام) و یاران و اصحاب آن حضرت آنچنان فانی در عشق خداوند بودند، که حتّی درد ضربات شمشیر و نیزه را بر بدنهای خود احساس نمی کردند. 31 آری! آنها ابراهیم وار در آتش نمرودیان زمان وارد شدند و این آتش بر آنها برد و سلام شد و لذّت دیدار محبوب همه چیز را از یاد آنها برد! 32
لذا باید گفت به راستی جوشش عشق و عرفان در این لحظات حسّاسی که امام و یارانش آغوش خود را برای شهادت گشوده‌اند شگفت انگیز است، و کلمات و واژهها از شرح و بیان آن عاجز است. 33
هم چنین امام علیه السلام با صراحت خبر از شهادت و پرواز آنها به سوی بهشت میدهد و یاران گریه شوق سر میدهند و مسرورند. 34 معارف الهیه و بالاترین درجه رضا و تسلیم در کلمات آن موج میزند؛ نه شکوهای، نه بی تابی، نه اظهار عجز و ناتوانی، و نه ابراز یأس و ناخشنودی ابداً در آن دیده نمی‌شود. همه جا سخن از صبر و شکیبایی و رضا و تسلیم در برابر قادر متعال و خداوند لایزال است. 35
تجلّی آخرت گرایی، نشانه‌ای استوار در شهادت امام حسین(علیه السلام)
از دیگر نشانه‌های بارز و آشکار در شهادت امام حسین(علیه السلام) باید به مقولۀ آخرت گرایی در ماهیت ذاتی شهادت آن حضرت اشاره نمود؛ امام علی بن الحسین علیه السلام فرمود: هنگامی که (در روز عاشورا) کار بر امام حسین علیه السلام سخت شد، همراهان حضرت دیدند، در این صحنه پر خطر که هر کس رنگ از چهره‌اش می پرید و لرزه بر اندامش میافتاد، امام و یاران خاصّش، چهره‌هاشان درخشان و اندامشان آرام و دلهایشان هر لحظه مطمئنتر میشد و برخی به برخی دیگر می‌گفتند: به آنان بنگرید که از مرگ باکی ندارند. 36 در این هنگام امام علیه السلام فرمود: ای بزرگ زادگان! شکیبا باشید. مرگ فقط پلی است که شما را از سختی‌ها و دشواریها به بهشت پهناور و نعمت‌های جاودان برساند!. 37 سخنان این پیشوای بزرگ ایثار و فداکاری به خوبی نشان میدهد که از چنان نفس مطمئنّه و آرامی برخوردار بود که نه تنها مرگی را که در چند قدمی قرار داشت به چیزی نمیگرفت و نه تنها شهادت عزیزان و یاران- جز در جنبه های عاطفی- تغییری در روح و فکر بلند او ایجاد نمی‌کرد، بلکه بر استقامتش می افزود، و هر زمان آتش شوق دیدار یار در دلش افروخته‌تر میشد!. 38
لبخند زدن بر مرگ، برافروخته شدن چهرهها در آستانه شهادت و آرامش دلها در آخرین لحظات زندگی، تنها برای کسانی میسّر است که شوق دیدار یار تمام وجودشان را پرکرده، و دنیا را زندان و قفسی میدانند که مرگ در راه رضای پروردگار درهای آن را می‌گشاید و به اوج آسمان قرب خدا پرواز می کنند. 39
سخن آخر:
در خاتمه باید گفت امام حسین(علیه السلام) به عنوان اسوه شجاعت و شهامت و آزادی و نمونه اتمّ (کامل) شهادت در راه خدا بوده است. 40 زیرا شهادت آن حضرت با ارزش‌های والایی گره خورده که نه تنها کهنه نمی‌شود بلکه اهمیت آنها روز به روز آشکار می‌شود، مسأله حق و عدالت، کرامت انسانی، جهاد در راه عقیده الهی، تن به ذلت ندادن در زندگی همه از مفاهیمی است که هرگز کهنه نخواهد شد، بلکه در دنیای امروز که ظلم و بیدادگری ظالمان غوغا می‌کند ارزش این حقایق آشکارتر شده است، قیام و شهادتی که با ذات پاک پروردگار پیوند داشته باشد چگونه ممکن است کهنه شود، ذات خداوند ازلی و ابدی است و آنچه با او بپیوندد رنگ ازلیت و ابدیت به خود می‌گیرد، 41 بنابراین امام حسین (علیه السلام) با شهادت خود درس آزادگی و عزت و عظمت و خلوص نیت و جهاد و ایثار داد، همان اموری که امروز بیش از هر زمان دیگر به آنها نیازمندیم. 42
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛
معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
1 احکام عزاداری؛ ص115.
2 احکام عزاداری؛ ص117.
3 همان.
4 احکام عزاداری؛ ص131.
5 احکام عزاداری؛ ص13.
6 احکام عزاداری، ص: 13.
7 ابن کثیر مورّخ و دانشمند متعصّب و معروف اهل سنّت می گوید:«یزید به نوازندگی، شرابخواری، خوانندگی، شکار( تفریحی)، به خدمت گرفتن غلامان و کنیزان خنیاگر، سگبازی، و به جان هم انداختن قوچ‌ها، چهارپایان و بوزینهها شهرت داشت. هر روز صبحگاهان مست و می زده بر می‌خاست. او بوزینهای را بر پشت اسب زین شدهای سوار میکرد و میگرداند و بر بوزینه و غلامان کلاههای زرین میپوشاند، و هنگامی که بوزینه اش مُرد بر او اندوهگین شد.( عاشورا، ص 219).
8 اهداف قیام حسینی؛ ص31.
9 اهداف قیام حسینی؛ ص32.
10 معاویه افرادی همچون عمروبن عاص، زیاد بن ابیه، مغیرة بن شعبه، سمرة بن جندب رادر شهرهای مصر و بصره و کوفه در حکومت شریک کرد. جالب اینکه حضرت علی علیه السلام در یک پیشبینی شگفت آور در نامه 62 نهجالبلاغه از این واقعه خبر داد. شرح بیشتر را در کتاب عاشورا، ص 163 به بعد مطالعه فرمایید.
11 اهداف قیام حسینی؛ ص42.
12 اهداف قیام حسینی؛ ص43.
13 اهداف قیام حسینی؛ ص43.
14 مفاتیح نوین، ص 382؛ بحارالانوار، ج 98، ص 197، ح 32.
15 اهداف قیام حسینی؛ ص79.
16 اهداف قیام حسینی؛ ص79.
17 همان.
19 احکام عزاداری؛ ص30.
20 مستدرک الوسائل، ج 10، ص 318، ح 13.
21 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص425.
22 اهداف قیام حسینی، ص: 107.
23 اهداف قیام حسینی؛ ص107.
24 اهداف قیام حسینی؛ ص107.
25 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص265.
26 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص234.
27 رجوع شود به: بحارالانوار، ج 45، ص 201- 219 و سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 425- 428.
28 به گفته شاعر: وَ یُکَبِّرُونَ بِأَنْ قُتِلْتَ، وَ إِنَّما/قَتَلُوا بِکَ التَّکْبِیرَ وَ التَّهْلیلَا
« هنگامی که تو را کشتند، تکبیر گفتند، ولی در حقیقت با کشتن تو تکبیر و تهلیل( لا إله إلّااللَّه) را کشتند».( بحارالانوار، ج 45، ص 244).
29 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص30.
30 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص611.
31 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص428.
32 عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها؛ ص428.
33 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص474.
34 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، ص: 475.
35 عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص530.
36 عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها؛ ص513.
37 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص514.
38 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص505.
39 عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها؛ ص514.
40 اهداف قیام حسینی؛ ص9.
41 پیام حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی به یازدهمین جشنواره بین المللی بهار شهادت،1394/3/3.
42 همان.