شبکه‌های اجتماعی به تقویت زبان فارسی در دنیا کمک کرده است
دکتر حمید عبداللهیان استاد علوم ارتباطات اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران مقالات متعددی در حوزه شبکه‌های اجتماعی و مجازی دارد. او در گفت‌و‌گو با ما اعتقاد دارد جنبه‌های مثبت شبکه‌های اجتماعی بسیار بیشتر از جنبه‌های منفی است و جامعه در حال سامان یافتن جدیدی است. تاثیر شبکه‌های اجتماعی در تقویت زبان فارسی در دنیا، شبکه‌های اجتماعی به عنوان عاملی برای مقابله با تهدیدهای نرم، شبکه‌های اجتماعی و تقویت سرمایه اجتماعی جامعه و لزوم بهره‌گیری از جنبه‌های اقتصادی و هدفمند و با برنامه در شبکه‌های اجتماعی از مهم‌ترین بحث‌های ایشان با ما بود.
*بحث مقدماتی‌تان درباره شبکه‌های اجتماعی را می‌فرمایید؟
شبکه‌های اجتماعی چیز جدیدی نیست. منتها آنچه که شبکه‌های اجتماعی را امروز مهم و جدید می‌کند امکانی است که در حال رخ دادن است. وقتی اینترنت سرعت لازم را پیدا کرد اتفاقاتی چه در سطح سیاسی و اجتماعی و نظامی و... در جهان اتفاق افتاد. از جمله فروپاشی مرز‌ها، تغییر مفهوم دولت، تغییر مفهوم حاکمیت و هویت و.... اینکه انسان‌ها لزوما با وضعیت فیزیکی خودشان شناخته نمی‌شوند اینها بسترهایی بود که ایجاد شد تا شبکه‌های اجتماعی با این شدت شکل بگیرند. نکته دیگر اینکه مفهوم اختیار و اراده در شبکه‌های اجتماعی تحقق بیشتری پیدا کرده است. الان شرایطی که در جهان مجازی شکل گرفته این امکان را فراهم می‌کند تا افراد فعالیت آزادانه بیشتری داشته باشند و دموکراسی را به معنایی که افراد حقوقی داشته باشند و خودشان سرنوشتشان را تعیین کنند و خودشان تعیین کنند چه کسی هستند، را محقق کنند. این اتفاق ضرورتا خوب یا ایده‌آل یا بد و... نیست، بلکه چیزی است که اتفاق افتاده یا در حال اتفاق افتادن است.
*نظرتان درباره تاثیرات چه مثبت و چه منفی این شبکه‌های اجتماعی و اینکه جامعه ما در سال‌های اخیر به شدت به این سمت می‌رود، چیست؟
تحولاتی که در جامعه ما رخ می‌دهد، تحولات طبیعی است. مگر می‌شود جلوی پیشرفت‌هایی که در دنیا شده را بگیریم. بحث بر سر خوب یا بد نیست. چنین برداشتی اشتباه است بحثی است که همیشه یک عده‌ای تا یک اتفاقی می‌افتد، راه می‌افتند آسیب‌شناسی می‌کنند. اصلا بحث آسیب‌شناسی مطرح نیست، مگر راه رفتن، حرف زدن آسیب ندارد و... پشت مبانی معرفتی این ادعا‌ها این است که افراد به جهان مجازی و شبکه‌های ارتباطی نپیوندند. درحالی که ما الان می‌بینیم ایران یکی از جاهایی که قدرت دارد همین شبکه‌های اجتماعی و همین بودنش در فضای مجازی است. طبق آمار سازمان ملل ما ۶۵۰۰ زبان در دنیا داشته‌ایم و الان هر دو هفته یکبار یک زبان از محیط اینترنت خارج و حذف می‌شود. جزء معدود زبان‌هایی که رو به پیشرفت بوده و نه اینکه تنها حضور داشته باشد، زبان فارسی است. به خاطر اینکه ایرانی‌ها شاید برای اولین بار در تاریخ باشد به استقبال یک جریان تمدنی که به نفع تمدن خودشان بود رفتند و آن پیوستن به شبکه‌های اجتماعی و شبکه‌های مجازی بود. ما در سال ۲۰۰۰، ۲۵۰هزار کاربر اینترنت داشتیم الان نزدیک به ۴۸ میلیون کاربر اینترنت داریم. یعنی اینکه حدودا از هر ۳ نفر ایرانی، ۲ نفر با اینترنت کار می‌کنند. معنای دیگر اینکه جامعه ایرانی براساس تولید اطلاعاتی که خودش انجام می‌دهد و در دنیا انجام می‌شود، زندگی روزمره‌اش را سامان می‌بخشد. معنی‌اش این است که جامعه ایرانی، جامعه اطلاعاتی و مبتنی بر اطلاعات است. اگر سرعت اینترنت در ایران افزایش پیدا کند آن وقت شما خواهید دید که چقدر منافع اقتصادی، منافع سیاسی و امنیتی برای ایران خواهد داشت. باید حواسمان باشد در دنیای جدید فقط ابزار سخت نیست که ما را حفظ کند. ابزار نرم است که مهم است و یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین ابزارهای موجود همین فعالیت در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است.
*شبکه‌های مجازی تاثیرات مثبتی دارند ولی شاید ساختار و بستر جامعه به گونه‌ای است که سوءاستفاده از شبکه‌های اجتماعی بیشتر از فوایدش باشد؟
کدام آمار نشان داده که سوءاستفاده از فضای مجازی در کشور بالا است. چه کسی این را می‌گوید؟
*یعنی کاربران استفاده بهینه و درست از این شبکه‌های مجازی می‌کنند؟
مگر در جامعه قتل صورت نمی‌گیرد، مگر طلاق نیست، مثلا در جهان ایرانی منهای جهان مجازی مگر فساد و بی‌اخلاقی و... نیست. چرا در مورد دیگر مسائل اجتماعی چیزی گفته نمی‌شود. من اعتقاد دارم درباره فضای مجازی مثل خیلی از مسائل اجتماعی دیگر از منظر تخصص وارد نمی‌شویم. آدم‌های متخصص و مطلع و کارکرده هیچ وقت در این مورد حرف نمی‌زنند، کسانی حرف می‌زنند که اصلا نمی‌دانند فضای مجازی چی هست و شبکه اجتماعی چیست.
*نوع استفاده ما از شبکه‌های مجازی در ایران چگونه است و با کاربران دنیا چه تفاوتی دارد؟
ما یکسری مسائل اجتماعی داریم. مثلا سرگرمی‌ها متناسب با طبقات اجتماعی‌مان نیست و می‌تواند بهتر باشد. به جز ورزش و دیدارهای خانوادگی و پارک و... به‌خصوص برای جوانان سرگرمی‌ها کم است. نسل جوان ما به نبود سرگرمی واکنش نشان می‌دهد. جنبه خیلی منفی‌اش این است که روابط دختر و پسر را به هم می‌زند و این دو جنس برای سرگرم شدن به هم نزدیک می‌شوند. نقطه مقابلش این است که از فضای مجازی که امکانات فراوانی دارد، می‌شود استفاده بهینه کرد. پس تفاوت برجسته ایران با سایر کشور‌ها این است که چون ما فضای اجتماعی واقعیِ خاصی داریم، اقبال به شبکه‌های اجتماعی و مجازی افزایش پیدا می‌کند. نکته دیگر اینکه جمعیت ما جمعیت جوانی است که باعث افزایش استفاده از شبکه‌های اجتماعی می‌شود. مورد بعد در کشورهای غربی نهاد خانواده ضعیف شده و استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای فرار از تنهایی است و البته بخش عظیمی هم جنبه تجاری دارد ولی در ایران جنبه‌های تجاری کمرنگ و ضعیف است و جنبه‌های تفریحی و تفننی خیلی بیشتر است. تفاوت دیگر این است که هرجایی نهادهای رسمی قادر نباشند نیازهای طبقات مختلف را پاسخگو باشند، شبکه‌های غیررسمی چه واقعی و چه مجازی شکل می‌گیرند. الان شبکه‌های خانوادگی برای کمک به همدیگر یا گروه‌های دوستی و همسالان و زنان و... زیاد هستند. نکته دیگر در باب تفاوت اینکه در فعالیت‌های اقتصادی مثل غرب عمل نمی‌کنیم و فضای شبکه مجازی بیشتر به فعالیت‌های غیراقتصادی کشیده می‌شود.
*شاید یکی از ابعاد منفی شبکه‌های اجتماعی این باشد که وقتی در این شبکه‌ها مطالبی گذاشته می‌شود، پیش‌داوری و قضاوت‌ها شروع می‌شود و به حیثیت و آبرو و حریم خصوصی... افراد و اشخاص خدشه وارد می‌شود؟
در مقایسه با دنیا ایرانی‌ها خیلی کمتر در محیط اینترنت محتواگذاری می‌کنند. در غرب ساختار حقوقی به گونه‌ای است که به این راحتی‌ها نمی‌توانید به دیگران حمله‌ور شوید. آنجا به عنوان جرم تلقی می‌شود و پیگیری می‌شود اما در ایران پیگیری کاربر و رسیدگی به جرایم این‌چنینی دشوار‌تر است. به نظرم ساختار حقوقی باید راهکاری را پیدا کند.
*اما این اخبار و شایعات و تخریب‌ها تاثیرات خود را بین عموم جامعه می‌گذارد؟
بله، اما همواره هم این‌گونه نیست. ما یک بحثی در مبحث ارتباطات داریم؛ اینکه اگر مطلبی در روزنامه‌ای رسانه‌ای شد، چقدر در ذهن مردم ماندگاری دارد. رسانه‌های صوتی- تصویری خیلی ماندگاری دارند تا شبکه‌های مجازی. شبکه‌های اجتماعی با هدف کسب اطلاعات و استفاده از اطلاعات برای کنش روزمره کمتر مورد استفاده قرار گرفته و بیشتر حالت تفننی به خود می‌گیرد. بنابراین نمی‌تواند ماندگاری داشته باشد. ضمن اینکه این عکس‌ها و تخریب‌هایی که انجام می‌شود، یک سابقه غیرمجازی دارد؛ یعنی تا حدودی در فضای واقعی جامعه اینها وجود دارند و در شبکه‌های اجتماعی بازتاب می‌یابد.
*به نظر در شبکه‌های مجازی اطلاعات و دانشمان سطحی‌تر شده و به آگاهی واقعی و تولید دانش کمک نمی‌کند؟
در گفت‌و‌گوهای گذشته موضوعات خیلی محدود‌تر و اتفاقا پیش پاافتاده‌تر بود. الان موضوعات خیلی زیاد و مقدار اطلاعات به میزان شگفت‌آوری بسیار بالا است. بنابراین انتظاری از مردم و کاربران شبکه‌های مجازی نیست که این همه اطلاعات را به شکل عمیق بیاموزند. شرایط اجتماعی و جامعه و تحولاتمان الان به گونه‌ای دیگر است. در خاورمیانه ۱۵کشور وجود دارد. ایران به تنهایی نزدیک به ۴۷درصد کاربران اینترنت خاورمیانه را تشکیل می‌دهد. طبق آمارهای تخمینی در ایران حدود ۱۷میلیون نفر عضو شبکه‌های اجتماعی هستند که با آمارهای جهانی هم تقریبا تطبیق دارد. نحوه فعالیت ما در شبکه‌های مجازی با غرب متفاوت است. در غرب اینترنت همگانی است و همه درگیر هستند. اینجا همه‌گیر نیست اما بین آنهایی که درگیر هستند شدت زیادی دارد. کارهای مطالعاتی که اخیرا داشته‌ایم نشان می‌دهد که افراد مسن هم به شدت به استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی روی می‌آورند. جالب است که در این قشر حتی باعث درمان بیماری‌های اجتماعی مثل تنهایی و سرخوردگی‌شان می‌شود. اعتقادم این است که در ۱۰ تا ۱۵ سال آینده کار با اینترنت در جامعه ایران نهادینه می‌شود و ساختار مطلوب و منطقی‌تری پیدا می‌کند و به نفع کشورمان است. تحقیقات زیادی در باب روابط و مسائل اخلاقی انجام دادیم، دیدیم با اینکه ارتباط دو جنس مخالف در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی زیاد هست اما خیلی از دختر‌ها خودشان مانع از توسعه روابط غیراخلاقی می‌شوند. خودشان این درک و شناخت را دارند که حریم‌ها حفظ شود. به سمتی می‌رویم که فعالیت در شبکه‌های اجتماعی قاعده‌مند می‌شود.
*درباره شبکه‌های اجتماعی و تاثیرش بر اعتماد و سرمایه اجتماعی نظرتان چیست؟
ما سه نوع سرمایه اجتماعی داریم. سرمایه اجتماعی پیوندمدار، سرمایه اجتماعی پیوندبخش و سرمایه اجتماعی نگهدارنده. ابتدا ما فکر می‌کردیم که سرمایه اجتماعی در فضای مجازی از بین می‌رود بعد دیدیم اتفاقا کسانی که سرمایه اجتماعی‌شان در فضای واقعی آسیب‌دیده، می‌روند در شبکه‌های اجتماعی سرمایه اجتماعی آسیب‌دیده خودشان را درمان و بهبود می‌بخشند. مدافعان نظام و ارزش‌های دینی و ایرانی‌ها چرا باید ایرانی‌های خارج از کشور باشند. جالب است در سال‌های ۲۰۰۶، ۲۰۰۷ که آمریکا کشورمان را تهدید می‌کرد خیلی از ایرانی‌هایی که مدافع ایران بودند، در یوتیوب کامنت و نظر می‌دادند و به شدت از ایران حمایت می‌کردند. چرا فقط ایرانیان خارج از کشور. چرا از ایرانی‌های داخل و ظرفیت آنها استفاده نمی‌کنیم. اگر دولت به کاربران اعتماد کند، اعتماد کاربران هم به تدریج نسبت به دولت بیشتر می‌شود و حاصلش شکل‌گیری جامعه قدرتمند‌تر در مقابل تهدید‌ها و خطر‌ها خواهد بود.
*درباره تاثیر شبکه‌های اجتماعی بر نظام خانواده چطور؟ خیلی‌ها بر جنبه‌های منفی این شبکه‌های اجتماعی بر نهاد خانواده تاکید می‌کنند؟
بحث جالبی است. در ایران خانواده همچنان محور است. ایرانی‌ها موجودات جمع‌گرایی هستند. دوست دارند با هم باشند. شما در آمریکا و کانادا وقتی در خیابان پیاده‌روی کنید هیچ نگاهی به هم نمی‌کنند و توجه‌ای ندارند. درحالی که در ایران همه به اطراف خود نگاه می‌کنند. این نگاه و طرز نگاه ایرانی یک ویژگی جالبی دارد. آن چیزی که اجتماع ایرانی را تحقق می‌بخشد، یکی خانواده است و یکی گروه‌های دوستی و همکاری. ما نگران بودیم این بچه‌هایی که بازی‌های کامپیوتری می‌کنند، نکند آسیب ببینند. بعد فهمیدیم که ایرانی‌ها چهار فضا دارند. یکی فضای تکنولوژیکی است، یکی فضای محتواست، یکی فضای خانوادگی است و دیگری هم فضای دوستی و همکاری است. ما به خوبی درآوردیم که بچه‌های ایرانی تمایل دارند وقتشان را بین این چهار فضا بگذرانند. بنابراین خانواده در ایران کماکان اهمیت خودش را دارد.
*یعنی شما معتقدید شبکه‌های اجتماعی آسیب و تاثیر منفی بر نهاد خانواده ندارد؟
بحث آسیب و تاثیر منفی نیست. بحث سامان بخشی است. به نظر جامعه ایران سامان جدیدی پیدا می‌کند و آن سامان جدیدش حول این ۴ فضایی است که عرض کردم. در شهرستان‌ها فضای خانوادگی و دوستی قدرتمند‌تر است اما در تهران فضای خانواده و شبکه‌های اجتماعی قدرت بیشتری دارند تا فضای دوستی
منبع: همشهری ماه