4ساعت طلایی برای نجات مغز

روزنامه جام جم: سکته مغزی چرا رخ می‌دهد، کمک‌های اولیه و امدادی در مراحل نخستین بروز آن چگونه است و اگر یکی از اعضای خانواده دچار چنین حمله‌ای شود چه اقداماتی باید انجام داد و برای بهبود و بازگرداندان وی به شرایط طبیعی یا حداقل پیشگیری از برجا ماندن یا پیشرفت عارضه‌های ناشی از آن چه کارهایی باید کرد؟ سکته مغزی چیست؟ با بروز اختلالاتی چون کاهش یا قطع خونرسانی به مغز به سبب انسداد یا پارگی عروق یا حتی بروز عفونت‌های داخلی در این ناحیه اصطلاحا حمله مغزی به انسان دست می‌دهد. طی حمله، مواد غذایی و بخصوص اکسیژن مورد نیاز مغز از طریق رگ‌ها و مویرگ‌ها به نواحی متفاوتی از مغز نمی‌رسد و سکته مغزی رخ می‌دهد. احساس ضعف یا سوزن‌سوزن شدن در اندام‌ها از جمله علامت‌های سکته محسوب می‌شود. حمله ممکن است گذرا باشد که در بیان پزشکان به حمله TIA معروف است. گفته می‌شود این حمله گذرا باعث آسیب محسوسی به مغز نمی‌شود، اما برای اطمینان از صحت و سلامت باید سریعا به پزشک متخصص مراجعه شود. نوع خطرناک‌تر این حمله با خونریزی در ناحیه پارگی رگ همراه است. بسیاری از خانواده‌های ایرانی از رژیم غذایی سالم و غنی پیروی نمی‌کنند یا عادت به خوردن سبزیجات یا میوه‌ها ندارند، ورزش نمی‌کنند و استرس‌ها و اضطراب‌های روزمره که این روزها دامن بسیاری از جوانان را نیز گرفته است، می‌تواند عامل سرعت گرفتن و ازدیاد آمار سکته حتی در سنین پایین باشد؛ هرچند که در برخی تحقیقات نقش استرس بر وقوع سکته مغزی کمتر از اثر آن در سکته قلبی قلمداد شده است و برخی محققان و پزشکان بر این باورند که درباره ارتباط استرس با این نوع سکته، اغراق زیادی صورت گرفته و چنین نیست که کسی در اوج استرس دچار سکته مغزی شود. سکته مغزی اغلب در سالمندان و البته گاهی نه‌تنها در جوانان بلکه حتی در کودکان و همچنان که به برخی از موارد اشاره شد آنها که رژیم غذایی سالم و غنی از گروه‌های غذایی لازم بخصوص گروه سبزیجات، غلات و میوه ندارند یا غذاهای پرچرب و پرنمک می‌خورند، آنها که سابقه خانوادگی ابتلا به سکته مغزی دارند، آنها که سیگار می‌کشند و بدتر از آن چاق هستند و تحرک کافی هم ندارند، مبتلایان به فشار بالای خون (آترواسکلروز)، اختلالات ژنتیکی یا مشکلات عروقی همچون تنگی یا انسداد شریان (ترومبوز)، مبتلایان به بیماری‌هایی نظیر دیابت، ایجاد رسوب چربی یا لخته خون در رگ (آمبولی)، و همچنین در زنانی بیشتر دیده می‌شود که تغییر هورمون‌ها در دوران بارداری یا زایمان یا یائسگی مسبب کاهش خونرسانی به مغزشان می‌شود. کودکان مبتلا به کم‌خونی ژنتیک یا سندرم مارفان نیز به‌طور بالقوه زمینه و احتمال بیشتری نسبت به دیگر همسالان خود برای وقوع سکته مغزی دارند. نشانه‌ها اغلب موارد در جریان حمله، فرد دچار بیهوشی می‌شود و به حالت اغما فرو می‌رود. در برخی موارد که تلاش‌های امدادرسانی موفق نیست، فرد مبتلا جان خود را از دست خواهد داد، اما در آنها که پس از اقدامات نجات‌دهی، زندگی دوباره‌ای را تجربه می‌کنند احتمال دارد بخشی از بدن فلج شود یا معلولیتی دائمی در فرد ایجاد شود یا صدمات به گونه‌ای باشد که شخص مبتلا کنترل خود را در برخی امور ارادی مثل دفع مدفوع یا توان کنترل در نگه داشتن ادرار را از دست بدهد. احساس کرختی ناگهانی، کاهش هوشیاری، سردرد شدید، احساس منگی و گیجی، بروز اختلال در بینایی و بیهوشی از دیگر علائم آن است. کمک‌های اولیه هنگام سکته مغزی * اگر فرد در مراحل اولیه سکته است برای اطمینان از شرایط او می‌توانید از او بخواهید دندان‌هایش را نشان دهد. در صورت وقوع سکته مغزی احتمالا فقط قادر خواهد بود یک طرف صورت خود را حرکت دهد. * با مراکز امداد و اورژانس (115) تماس بگیرید و تا رسیدن آنها خودتان دست به کار کمک‌رسانی شوید. * اگر فرد بیهوش شده، سعی کنید امکان تنفس بهتر او را فراهم کنید؛ به‌عنوان مثال اگر لباسی پوشیده که یقه آن محکم است دکمه‌های یقه را باز کنید. * در صورتی که فرد نفس نمی‌کشد، نبض او را کنترل کنید، به او تنفس مصنوعی بدهید و ماساژ دادن ناحیه سینه را براساس اصول احیای تنفسی آغاز کنید. * چون امکان بلع یا فرو دادن مواد غذایی برای چنین فردی بشدت سخت و گاه ناممکن است از دادن مایعات یا مواد غذایی یا داروهایی که بیماران مبتلا به فشار خون مصرف می‌کرده‌اند امتناع کنید. * اگر قصد داشتید فشار خون وی را کنترل کنید و در این بین متوجه بالا بودن آن شدید، جای نگرانی زیاد در این زمینه نیست، زیرا به طور معمول، در حین سکته مغزی، بدن برای مقابله با وضع پیش آمده و جبران کاهش خونرسانی به مغز به‌طور خودکار فشار خون را در رگ‌ها بالا می‌برد تا اکسیژن و مواد غذایی مورد نیاز خود را از این راه سریع‌تر به دست آورد. * بسیار مهم است که زمان از دست نرودو هرچه فرد زودتر تحت درمان قرار گیرد. آسیب‌های پس از حمله اگرچه پس از طی کردن مراحل تشخیص و انجام سی‌تی‌اسکن و روندهای معمول درمانی، بیمار مدتی در سی‌سی‌یو تحت مراقبت افراد کارآزموده قرار دارد، ولی پس از ترخیص حتما باید از مشاوره و کمک فیزیوتراپ‌ها بهره برد تا نه‌تنها از آسیب‌های بیشتر پیشگیری شود، بلکه برخی ناتوانی‌ها کاهش یابد. برخی بر این باورند که فلج شدن یا ناتوانی‌های پس از سکته مغزی ماندگار و همیشگی است، حال آن‌که در بیمارستان مبتلایان به سکته مغزی اغلب با مشکلاتی در زمینه‌های حرکتی مثل راه رفتن یا به حرکت درآوردن برخی اندام یا اختلال در حس مواجه می‌شوند. اختلال در حس ممکن است در دید بروز کند؛ مثلا فرد نتواند آنچه را در سمت راست یا چپ بدن وجود دارد ببیند. یا این‌که نتواند گرما یا سرما را احساس کند. بی‌حسی و درد، گرفتگی عضلات، سوزش، احساس ضعف، احساس گرما یا سرما و حتی مشکلاتی مثل بلعیدن یا دفع ازجمله آسیب‌هایی است که پس از سکته مغزی مبتلایان را به دردسر می‌اندازد. برخی دیگر از آسیب‌های احتمالی در صحبت کردن پدید می‌آید و گاه چنان پیشرفته است که تفکر فرد را نیز دچار اختلال می‌کند؛ یعنی این‌که او نمی‌تواند بدرستی سخن بگوید و منظور خود را درست بیان کند یا نحوه یادگیری و به یاد آوردن او بشدت مختل شده، قسمت‌های حافظه و به یادآوری مغز نیز آسیب می‌بیند. گاهی در برخی مبتلایان مشکلات عاطفی و روانی نیز رخ می‌نماید. احساس افسردگی، اضطراب و ترس، عصبانیت و غم ازجمله مواردی به شمار می‌رود که نه‌تنها این افراد، بلکه اطرافیان و نزدیکانی چون اعضای خانواده آنها را نیز بواسطه وقوع مشکلات بعدی سکته رنج می‌دهد. مغز بخش اعظم کارکردهای کنترلی بدن را به‌عهده دارد و به همین دلیل، با توجه به این‌که کدام قسمت‌های مغز طی بروز سکته مغزی صدمه دیده باشد، برخی مهارت‌ها، رفتارها و... دچار مشکل می‌شود با این حال، به طور معمول باید نواحی دیگر مغز کارهای خود را بخوبی انجام دهند و عقیده هم بر این است که با رفتارهای بازتوانی و مراقبت‌های اصولی می‌توان مبتلایان به سکته مغزی و در نتیجه اطرافیان و خانواده را از پایدار شدن یا گسترش آسیب‌های ناشی از سکته به اعمال و بخش‌های رفتاری و کنترلی دیگر در امان نگاه داشت. مراقبت از مبتلایان در خانه * طی سکته مغزی ناحیه‌ای در مغز به اصطلاح پزشکان، بلاتکلیف می‌ماند یا چنان که معروف است دچار «پنومبرا» می‌شود. هرچه سریع‌تر روند درمان و پس از آن مراحل توانبخشی دنبال شود امکان نجات شخص بیشتر بوده، از تبدیل این بخش به شرایط پایداری که اصطلاحا با عنوان مرده معروف است جلوگیری می‌شود. هرچند همچنان امکان فعال کردن نواحی پیرامونی این قسمت‌ها به سبب توانایی معروف به پلاستی‌سیتی مغز وجود دارد. پس بهتر است در هیچ شرایطی زمان و امید را برای بهبود، توانبخشی مجدد و حداقل کاهش نواقص از دست ندهید. * ازجمله کارهایی که اطرافیان و حتی خود بیمار برای جلوگیری از بروز بیماری‌ها و آسیب‌های دیگر ناشی از سکته مغزی می‌توانند انجام دهند در گام اول، به‌دست آوردن اطلاعات و آگاهی‌هایی در زمینه نحوه مراقبت و بازیابی مهارت‌ها و دوری از صدمات پس از سکته است. آموزش فرد و خانواده او در زمینه توانبخشی پس از سکته، سهم بسیاری در کاهش مشکلات بعدی بیمار و خانواده او دارد. شرکت در برنامه‌های انجمن‌های مربوط به این بیماری می‌تواند مقدمات به دست آوردن راهکارهایی را فراهم کند و منابع یا دانستنی‌هایی را در اختیار بگذارد که با در نظر گرفتن و به کار بستن آنها مشکلات عدیده بعدی کاهش یابد یا حتی رفع شود و سازگاری بهتری با شرایط جدید هم برای بیمار و هم برای نزدیکان او فراهم آید. از این‌رو بهتر است کار توانبخشی را سریع آغاز کنید. * ماه‌های اولیه پس از ترخیص بیمار از بیمارستان ماه‌های طلایی نام دارد که با بهره‌مندی از دانش، توان، راهنمایی و مشاوره فیزیوتراپ می‌توان جلوی بخش اعظم آسیب‌های بعدی سکته مغزی را گرفت یا کاهش داد. یادتان باشد برخلاف تصور عمومی، تحقیقات آماری نشان داده که حداقل نیمی تا بیش از 70 درصد مبتلایان می‌توانند با مراقبت درست و انجام تمرین‌های فیزیوتراپی اصولی بر ناتوانی‌های ناشی از سکته غلبه کنند. * در برخورد با آنها حوصله به خرج دهید و از وارد کردن تنش و استرس یا تلقیات منفی به آنها خودداری کنید تا امید این افراد به بهبود و توانبخشی مجدد کاهش نیابد یا دچار افسردگی پس از سکته نشوند. * از پوشاندن لباس‌های تنگ یا پوشاک جلو بسته بر تن بیمار یا کفش‌هایی که راه رفتن را سخت می‌کند و امکان زمین خوردن آنها را افزایش می‌دهد، جلوگیری کنید. پوشاک مناسب، لباس‌هایی هستند که وی در آن احساس راحتی می‌کند و با دکمه یا زیپ از جلو بسته می‌شوند. این لباس‌ها کمک می‌کنند که بیمار خود بتواند لباس‌هایش را بپوشد. با رعایت این موضوع می‌توانید کاری کنید که وی بدون کمک گرفتن از دیگران، لباس پوشیدن را به نوعی تمرین فیزیکی برای توانبخشی به خود تبدیل کند. * سعی کنید با راهنمایی فیزیوتراپ‌ها و افراد و کادر درمانی متخصص در این امور، طی همان ماه‌های اولیه فرد را وادار کنید به‌نوعی اصولی و حساب‌شده از بخش‌های از کار افتاده بدن کار بکشد. مثلا اگر وی در بینایی اشیای سمت چپ خود دچار اختلال شده، برای صحبت با او و آسان کردن کار در سمت راست وی قرار نگیرید، بلکه در همان سمت چپ قرار بگیرید تا تمرینی نیز برای وادار کردن اعضای بدن به فعالیت قلمداد شود. * مبتلایان به سکته مغزی باید از عجله کردن در حین غذا خوردن پرهیز کنند. لقمه‌ها باید در حجم کمتری گرفته شود و همچنین باید بگذارید یک لقمه کاملا جویده و سپس بلعیده شده و بعد لقمه بعدی در دهان گذاشته شود. حدالامکان نباید هنگام وجود غذا در دهان آب خورد و پس از خوردن غذا نیز 20 دقیقه تا نیم‌ ساعت بهتر است فرد همچنان به حالت نشسته قرار داشته باشد.