اهمیت روابط ایران و روسیه در پساتوافق

مهر: دکتر «مهدی سنایی» در این یاداشت می نویسد: روابط جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه طی ۲۵ سال گذشته رو به گسترش بوده است. به ویژه طی سالیان اخیر، مقامات عالی رتبه دو کشور مصمم به ایجاد بنیانی محکم برای گفتگوی دو جانبه بوده اند. با وجود تلاش های به عمل آمده، حجم روابط اقتصادی متناسب با ظرفیت های دو همسایه نبوده است. در ادامه این یاداشت که در صفحه فیسبوک سفیر ایران در روسیه منتشر شده آمده است: با اعلام توافق جامع هسته ای بین ایران، و گروه ۱+۵، افق جدیدی برای رسیدگی به مشکلات جامعه بین المللی باز شد، و محیط نوینی برای روابط بین المللی ایران و دیگر کشورهای جهان فراهم نمود. اما طی هفته های گذشته، برخی اظهارات منفی رسانه ای در خصوص اثرات این توافق بر روابط جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه مطرح شده است. من به دلایل متعددی معتقدم که چنین اظهاراتی نمی توانند مبنا و پایه محکمی داشته باشند و دورنمای روشنی برای روابط دو همسایه قابل تصور است: ‌۱) تحریم ها موجب کاهش روابط تجاری ایران و روسیه به ویژه طی سال های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ شد. در سال ۲۰۱۴ که این روند متوقف شد و مبادلات تجاری دو کشور ۵ درصد رشد کرد، حجم روابط به یک میلیارد و هفتصد میلیون دلار رسید. این در حالی است که کارشناسان معتقد هستند که ظرفیت مبادلات تجاری میان دو کشور بسیار بیش تر از این رقم است. رؤسای جمهور دو کشور نیز در ملاقات اخیر در شهر اوفا اعتقاد داشتند که با وجود گسترش همه جانبه همکاری ها، اما مبادلات تجاری دو کشور در حد ظرفیت های موجود نیست. توافق جامع هسته ای می تواند موجب رفع تحریم های مالی و اقتصادی و در نتیجه آسان تر شدن تجارت بین ایران و روسیه شود. اخیراً ویکتور ملنیکوف، رییس شورای تجاری روسیه و ایران اعلام کرد اجرایی شدن توافقات انجام شده طی یک سال گذشته، با توجه به رفع تحریم ها علیه ایران، می تواند رقم مبادلات را طی سال های آینده به ده میلیارد دلار افزایش دهد. ۲) توافق جامع هسته ای ایران و ۱+۵، تجربه و سابقه مثبتی در زمینه حل و فصل مسایل مهم بین المللی از طریق مذاکره و روش های دیپلماتیک ایجاد نمود. توافق وین، که با مشارکت و مساعدت روسیه به نتیجه رسید، نشان داد اگر زبان تحریم و تهدید کنار گذاشته شود و با در نظر داشتن دغدغه ها و منافع ملی طرفین، رویکرد برد - برد در نظر گرفته شود، می‌توان به توافق رسید. از سوی دیگر، اگر اختلاف ها در مورد برنامه هسته ای ایران شدت می گرفت و خطر جنگ تقویت می شد، پیامدهای اقدام نظامی می توانست محیط نزدیک روسیه را نیز تحت تأثیر قرار دهد. این تصور که توافق هسته ای موجب دور شدن ایران از روسیه و حرکت به سوی غرب می شود، دور از واقعیت است. سیاست های ایران و آمریکا در مسایل منطقه ای و جهانی با یک دیگر مطابقت ندارد و در موارد متعددی در تضاد است. ایران تصمیمی برای مذاکره با آمریکا درباره مسایل دو جانبه، منطقه ای و جهانی ندارد و گفتگوها صرفاً در زمینه برنامه هسته ای انجام شد. اما از سوی دیگر، مسکو و تهران در مسایل منطقه ای مختلف از جمله در آسیای میانه و قفقاز، خزر، افغانستان، و خاورمیانه، اشتراک منافع جدی دارند، و در خصوص موضوعات مرتبط با نظام بین المللی در حال گذار، یک جانبه گرایی امریکا، محدودسازی حاکمیت های ملی و مداخله غربی ها در امور داخلی کشورها، گسترش ناتو، و سپر موشکی اشتراک نظر وجود دارند. در برنامه سیاست خارجی دولت دکتر روحانی، تعمیق و گسترش روابط با روسیه، چین و هند به عنوان یک اولویت اصلی ذکر شده است. ۳) توافق وین می‌تواند برخی معادلات مناقشه ساز در منطقه خاورمیانه را نیز به نفع ثبات و امنیت منطقه‌ای و جهانی دگرگون سازد. رفع سوء تفاهم‌ها در مناقشه اتمی، زمینه‌ساز دخالت کمتر آمریکا در امور کشورهای خاورمیانه است. به علاوه، با کاهش فشارها و حساسیت ها، همکاری روسیه و ایران می‌تواند اثر قوی تری بر برقراری ثبات و امنیت و مبارزه با تروریسم در منطقه داشته باشد و اگر کشورهای منطقه نیز در این مسیر همراهی لازم را داشته باشند، دخالت امریکا در منطقه خاورمیانه کم تر می‌شود. در بیانیه وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه نیز در زمینه پیامدهای توافق جامع هسته ای برای منطقه خاورمیانه، به مسایلی چون «تأثیر مثبت بر ثبات و امنیت کلی جهان و خاورمیانه»، «شکل گیری مستلزمات مهم برای پیشبرد هدف تشکیل منطقه عاری از تسلیحات کشتار جمعی در خاورمیانه»، و «بسیج یک ائتلاف گسترده ضد تروریست در منطقه» تأکید شده بود. ۴) روسیه تلاش زیادی برای ورود ایران به سازمان همکاری شانگهای انجام داد، ولی به دلیل تحریم ها چنین هدفی تاکنون محقق نشده است. با رفع تحریم ها، مانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برداشته می شود و با تبدیل همکاری ایران با این سازمان از عضو ناظر به عضو کامل، ارتباطات ایران و روسیه در چهارچوب این سازمان نیز می تواند قوی تر و گسترده تر از گذشته تداوم یابد. ۵) لغو تحریم‌ها علیه ایران می‌تواند به گسترش همکاری‌های روسیه و ایران در زمینه انرژی هسته‌ای کمک کند. در نوامبر ۲۰۱۴، قرارداد ساخت دو نیروگاه جدید اتمی در بوشهر و دو سند مهم دیگر همکاری بین ایران و روسیه به امضا رسید. با رفع مانع تبادلات مالی بین دو کشور، این اسناد شانس قوی تری برای تحقق می یابند. به علاوه همکاری های جدید هسته ای بین ایران و روسیه در زمینه راه اندازی مرکز تولید ایزوتوپ های پایدار در سایت فردو و تبادل مازاد اورانیوم با غنای کم با اورانیوم طبیعی شکل می گیرد. ۶) این تصور که توافق هسته ای موجب دور شدن ایران از روسیه و حرکت به سوی غرب می شود، دور از واقعیت است. سیاست های ایران و آمریکا در مسایل منطقه ای و جهانی با یک دیگر مطابقت ندارد و در موارد متعددی در تضاد است. ایران تصمیمی برای مذاکره با آمریکا درباره مسایل دو جانبه، منطقه ای و جهانی ندارد و گفتگوها صرفاً در زمینه برنامه هسته ای انجام شد. اما از سوی دیگر، مسکو و تهران در مسایل منطقه ای مختلف از جمله در آسیای میانه و قفقاز، خزر، افغانستان، و خاورمیانه، اشتراک منافع جدی دارند، و در خصوص موضوعات مرتبط با نظام بین المللی در حال گذار، یک جانبه گرایی امریکا، محدودسازی حاکمیت های ملی و مداخله غربی ها در امور داخلی کشورها، گسترش ناتو، و سپر موشکی اشتراک نظر وجود دارند. در برنامه سیاست خارجی دولت دکتر روحانی، تعمیق و گسترش روابط با روسیه، چین و هند به عنوان یک اولویت اصلی ذکر شده است. ۷) یکی از پیامدهای توافق از سوی برخی تحلیل گران، افزایش رقابت روسیه و ایران در بازار انرژی است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه فدراسیون روسیه در مصاحبه با خبرگزاری «راسیا سیوودنیا»، به درستی به این دغدغه چنین پاسخ داد: «نفت ایرانی هیچ گاه از بازار خارج نشد و کارشناسان احتمال افزایش شدید آن را در بازارهای جهانی بحث و بررسی می کنند و این حجم کمی است... ت. گاز ایرانی، بر خلاف نفت متحمل هیچ اقدام سخت گیرانه ای نشد و سال های طولانی است که گاز ایرانی به ترکیه ارسال می شود.» حقیقت این است که ایران و روسیه منافع مشترکی در زمینه نفت و گاز دارند که در حفظ ثبات قیمت های بازار جهانی نمود پیدا می کند. ایران و روسیه از جمله در چهارچوب مجمع کشورهای صادرکننده گاز می توانند در مورد تنظیم بازار همکاری نمایند. افزایش ظرفیت های صادراتی نفت ایران نیز زمان بر خواهد بود و بازار خود را با این شرایط تطبیق خواهد داد. ضمن این که سیاست سایر اعضای سازمان اوپک و دیگر صادر کنندگان نیز در مورد قیمت نفت مهم هستند. ۸) اگر چه لغو برخی تحریم های تسلیحاتی علیه ایران به ۵ و ۸ سال آینده موکول شده است، اما این توافق می تواند زمینه ساز گسترش همکاری های فنی - دفاعی ایران و روسیه نیز بشود. ایران و روسیه از گذشته همکاری های مفیدی در این زمینه داشته اند و این همکاری ها در شرایط جدید می تواند به صورت گسترده تری دنبال شود. دستور رییس جمهور پوتین برای لغو ممنوعیت تحویل سامانه دفاعی اس ۳۰۰ به ایران، تغییر بزرگی را در این مسیر ایجاد نمود. ۹) رفع تحریم ها، زمینه ای برای کاهش تأثیر عامل سوم در روابط جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه، به عنوان مانع تحقق بسیاری از طرح های مورد توافق طرفین بوده است. در اعلامیه رییس جمهوری روسیه پس از اعلام توافق نیز بر این نکته تأکید شد که «روابط دو جانبه با ایران یک محرک جدید دریافت کرد و دیگر تحت نفوذ عوامل خارجی نخواهد بود.» در این شرایط، تقویت حضور شرکت های بزرگ روسی در بازار رقابتی ایران و افزایش محصولات ایرانی در بازار روسیه می تواند زمینه های ارتقای قابل توجه حجم روابط دو کشور را فراهم نماید. ۱۰) مناسبات دو جانبه باید فراتر از روابط تجاری و اقتصادی تعریف شود. زمان تحرک بیش تر در همکاری های علمی و آموزشی، گسترش مناسبات گردشگری، تقویت همکاری های منطقه ای و بین المللی با بهره گیری از ابتکارهای جدید است و در این شرایط باید توان خود را به چگونگی ارتقای همکاری ها بین دو شریک قدیمی معطوف نماییم.