شهادت امام علی(ع)،توطئه خوارج و معاویه

فرهنگ: با شهادت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام٬ در محراب عبادت٬ ندای تهدمت و لله ارکان الهدی ٬ در آسمان و زمین ٬ پیچید و گویی تا ابد ٬ جامه سیاه عزا بر کعبه پوشانده شد. اما در بامداد بشریت و هنگام طلوع خورشید اسلام٬ مهدی موعود٬ بار دیگر٬ کعبه با ندای آسمانی جبرئیل ٬ انسان کامل ٬ را خواهید دید. و طعم حکومت عدل علوی ٬ بار دیگر٬ این بار٬ با حکومت جهانی عدل مهدوی در کوفه٬ و با ندای انا بقیهٔ لله٬ نمایان خواهد شد و کوفه برای همیشه و بعد از وقفه طولانی بیش از هزار سال٬ محل استقرار حاکمیت انسان کامل و عدل جهانی خواهد شد و موعود ادیان٬ راه نیمه تمام امام علی در استقرار حکومت عدل جهانی ٬ را به سرانجام خواهد رساند. انهم یرونه بعیدا و نراه قریبا. زندگی امام علی ٬ اولین شهید محراب در اسلام امیرالمؤمنین ٬ علی بن ابی طالب علیه‌السلام (۲۳ قبل از هجرت - ۴۰ ق) ٬ امام اول شیعیان٬ صحابه٬ راوی٬ پسرعمو و داماد پیامبر اکرم (ص)٬ کاتب. طبق گفته مورخین شیعه و بسیاری از علمای اهل سنت ٬ در کعبه زاده شد. او نخستین کسی بود که به پیامبر (ص) ایمان آورد. ازنظر شیعه ٬ وی به‌فرمان خدا و تصریح پیامبر (ص) جانشین بلافصل رسول خدا (ص) است. بنابر منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت ٬ حدود ۳۰۰ آیه در قرآن کریم در فضیلت امام علی نازل‌شده است. وی همسر حضرت فاطمه (س) و پدر و جد یازده امام شیعه است. هنگامی‌که مشرکین قریش قصد کشتن پیامبر (ص) داشتند ٬ او در بستر پیامبر خوابیدند تا دشمنان گمراه شوند و بدین طریق پیامبر (ص) مخفیانه هجرت کرد. پیامبر (ص) عقد اخوت خود را با امام علی بست. در همه جنگ‌های پیامبر (ص) ‐ جز جنگ تبوک که به‌فرمان پیامبر (ص) در مدینه ماند‐ شرکت داشت و پرافتخارترین فرمانده اسلام محسوب می‌شوند. پس از درگذشت پیامبر اکرم (ص) گروهی در سقیفه ٬ با ابوبکر به‌عنوان خلیفه بیعت کردند و امام علی (ع) ۲۵ ٬ سال سکوت کردند. آن حضرت پس از خلافت ابوبکر ٬ عمر و عثمان ٬ به اصرار مسلمانان ٬ خلافت و حکومت مسلمین را پذیرفت. او در دوره کوتاه حکومتش با سه جنگ سنگین داخلی مواجه شد و سرانجام در محراب مسجد کوفه ٬ در حال نماز ٬ به‌دست یکی از خوارج به نام ابن مجلم مرادی ٬ به شهادت رسید. تحقیقی درباره شهادت امام علی علیه‌السلام بنابر نظر مشهور و بر اساس گزارش مورخان شیعه و ا هل‌سنت٬ امام علی علیه‌السلام با توطئه شماری از بقایای خوارج به شهادت رسید. حاصل گزارش‌های مورخان، دراین‌باره این است که پس از پایان یافتن جنگ نهروان٬ جمعی از خوارج در مکه گرد آمدند و ضمن سوگواری بر کشته‌های خود٬ درباره چگونگی انتقام‌جویی در این ماجرا و چاره‌جویی برای حل مشکلات جاری جهان اسلام با یکدیگر مشورت کردند و در نهایت به این جمع‌بندی رسیدند که باید امام علی و برخی دیگر٬ به قتل برسند. در این میان٬ عبد الرحمن بن ملجم از قبیله بنی مراد٬ با توطئه زن زیبای به نام قطام٬ کشتن امام علی علیه‌السلام را به عهده گرفت. اما آیا به‌راستی داستان چنین بوده است و یا حقیقت ٬ چیزی دیگر است؟ آیا همان‌طور که در متون تاریخی آمده است خوارج طراح اصلی ترور امام علیه‌السلام بوده‌اند و معاویه هیچ نقشی در آن نداشته است؟ آیا داستان‌سرای‌هایی که در ارتباط با نقش قطام در ترور امام شده است ٬ صحت دارد؟ و یا آن که طراح اصلی ترور امام علیه‌السلام معاویه بوده و همه آنچه در تاریخ درباره عاملان ترور امام علیه‌السلام آمده ٬ ساختگی است و برای تبرئه کردن معاویه از قتل آن حضرت ٬ جعل‌شده است؟ برخی از تاریخ نویسان معاصر٬ اصولاً دخالت خوارج را در قتل امام علیه‌السلام انکار می‌کنند. [۱] و نقش پررنگ قطُام در توطئه ترور آن حضرت را نوعی داستان‌سرای٬ می‌پندارند. [۲] اما به نظر می‌رسد برای آن که پژوهشگر در ریشه یابی جریان توطئه ترور امام علیه‌السلام و شناسایی عوامل آن به حقیقت نزدیک شود ٬ باید نقش هر یک از خوارج ٬ معاویه و قطام و دیگران را در قتل امام علیه‌السلام به‌طور جداگانه مورد بررسى قرار دهد: نقش خوارج در شهادت امام علی نقش شماری از خوارج در توطئه قتل امام علیه‌السلام از مسلمات تاریخ اسلام و غیرقابل انکار است. خود خوارج نیز به ا ین مطلب اذعان داشتند و بعضاً آن را می‌ستودند. عمران بن حطّان در ستایش از اقدام ابن ملجم ٬ چنین سروده است: چه ضربتی از پروا پیشه! که اراده نکرده بود جز رسیدن به رضایت خدای صاحب عرش را. من روزی که از او یاد می‌کنم ٬ ازنظر وزنه علی را نزد خداوند ٬ برترین مردم می‌پندارم. [۳] همچنین ابن ابی میّاس مرادی می‌گوید: ما بودیم که ابوالحسن حیدر را ضربت زدیم٬ و فرقش شکافت. ما بودیم که با ضربت شمشیری که فرا رفت و باصلابت فرود آمد حکومت او را از نظامش برون آوردیم. بزرگانی هستیم در سحرگاه و عزیزانی هستیم آن گاه که مرگ، جامه و ردای مرگ به برکند. بی‌تردید٬ اگر نقش مباشر و مستقیم خوارج٬ ساخته‌وپرداخته معاویه بود٬ این موضوع مهم تاریخی از دید مورخان محدثان٬ پنهان نمی‌ماند. البته میزان نقش خوارج در این توطئه و این که آیا آنان مستقل عمل کرده‌اند و یا در این اقدام پلید٬ آلت دست معاویه و یا مزدوران او بوده‌اند مسائلی قابل‌تأمل و بررسی است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. نقش معاویه در شهادت امام علی علیه‌السلام قراینی وجود دارد که با عنایت به آنها نمی‌توان نقش او را در این رابطه نفی کرد. تردیدی نیست که معاویه درصدد قتل امام علیه‌السلام بوده است؛ زیرا او خوب می‌دانست که تا علی علیه‌السلام زنده است ٬ نمی‌تواند به خلافت برسد، و از سوی دیگر٬ نه تنها قتل امام علیه‌السلام در میدان نبرد ٬ عادتاً میسّر نیست؛ بلکه تجربه واقعه صفین ثابت کرد که اگر بار دیگر این جنگ تکرار شود ٬ به شکست قطعی و نابودی معاویه خواهد انجامید. بنابراین، بهترین راه برای از میان برداشتن امام علیه‌السلام ترور اوست؛ راهی که در مورد مالک اشتر، کارآمدترین نیروهای همراه امام علیه‌السلام تجربه‌شده بود. برای اجرای نقشه ترور ٬ بهترین راه آن است که این نقشه به‌دست یاران سابق امام علیه‌السلام (یعنی بقایای خوارج که به‌تازگی با امام درگیر شده‌اند) ٬ اجرا شود که درصدد خونخواهی همفکران و کشته‌های خوارج٬ هستند و برای این اقدام خطرناک و پلید٬ انگیزه کافی دارند. علاوه بر این٬ ردیابی توطئه و رسیدن به طراح اصلی آن٬ به‌سادگی امکان پذیر نیست. یکی دیگر از قراین قابل‌تأمل٬ نقش اشعث در این ماجراست. او با امام علیه‌السلام قلبا همراه نبود؛ بلکه امام علیه‌السلام را تهدید به ترور کرده بود. [۴] امام علیه‌السلام او را رسماً منافق خواند؛ اما به دلیل آن که او رئیس قبیله کِنده بود و کنار گذاشتن وی این قبیله بزرگ را از همراهی امام علیه‌السلام بازمی‌داشت ٬ راهی جز مدارا و مماشات با وی نداشت. نقش اشعث در تحمیل حکمیت بر امام علیه‌السلام و نیز حَکَم قرار دادن ابوموسی و جریان های پس‌ازآن٬ حاکی از ارتباط مخفی او با معاویه است. بنابراین٬ آگاه بودن وی از توطئه ترور امام علیه‌السلام پیش از وقوع آن و ارتباط ابن ملجم با او قبل از اقدام٬ می‌تواند رد پای توطئه معاویه در این ماجرا باشد. ابن ابی الدنیا از استاد خود عبد الغفار نقل می‌کند: از بسیاری شنیدم که ابن ملجم٬ شب را نزد اشعث بود و چون سحرگاه شد٬ بدو گفت: صبح٬ آشکار شد! [۵] بسیاری از مورخان نقل کرده‌اند که ابن ملجم پیش از اقدام به ترور٬ هنگامی که در مسجد از جلوی اشعث می‌گذشت ٬ اشعث به او گفت: «بشتاب ٬ بشتاب برای کار خود که سپیده ٬ تو را شناسان ن». [۶] این قراین می‌تواند مؤید نظریه دخالت معاویه در ترور امام علیه‌السلام باشد؛ اما نه به این معنا که خوارج دخالت نداشته‌اند؛ بلکه بدین معنا که آنان (و لو به وسایطی)٬ تحت تأثیر نیرنگ معاویه دست به این اقدام زده‌اند. چنانکه همین احتمال در جریان تحمیل حکمیت ابوموسی اشعری بر امام علی٬ نیز جاری است. تنها نکته ای که ممکن است به این نظریه خدشه وارد کند٬ این مسئله است که اگر معاویه در طراحی توطئه ترور امام علیه‌السلام دخالت داشت٬ آیا این طرح ٬ شامل او و همکار نزدیکش عمرو عاص نمی‌شد؟ در پاسخ این شبهه می‌توان گفت: اولاً این احتمال هست که جریان ضربت خوردن به معاویه مانند کشته شدن شخص دیگری به جای عمرو عاص٬ صحنه‌سازی سیاسی باشد تا زمامدار آینده با مردم٬ کم تر مشکل داشته باشد. ثانیاً در توطئه‌های غیرمستقیم که عوامل مخالف طراحان اصلی توطئه کارگردانان آن هستند٬ چه‌بسا آتش توطئه دامنگیر طراحان اصلی آن نیز می‌شود٬ به‌ویژه در آن عصر که اطلاع‌رسانی سریع٬ امکان پذیر نبود. همچنین مؤلفان مصادر کهن تاریخی بر نقش زنی به نام «قطام» که پدر و برادر ٬ در جنگ نهروان کشته شده بودند و ازاین‌جهت٬ کینه امام علی علیه السلام را به دل داشت٬ در توطئه قتل و شهادت امام علیه‌السلام و ارتباط او با ابن ملجم٬ اتفاق دارند. [۷] بنابراین ٬ شهادت امام علی٬ نتیجه توطئه مشترک ٬ معاویه به‌عنوان نماینده جنگ صفین٬ ابن مجلم به‌عنوان نماینده جنگ نهروان و اشعث به‌عنوان نماینده جنگ جمل٬ بود که همگی کمر همت برای قتل امام٬ بسته بودند. البته در این میان٬ کوتاهی برخی از خواص شیعه در مظلومیت پیشوای و خلیفه مسلمین، را نمی‌توان نادیده گرفت که سرانجام به صلح حسنی و شهادت حسینی٬ منجر شد. [۸] ندای آسمانی هنگام شهادت امام علی در منابع حدیثی شیعی٬ چنین نقل‌شده است که بعد از ضربت ابن مجلم بر فرق مبارک امیرالمؤمنین ٬ خون از سر مبارک ایشان جاری شد و محاسن شریفش را رنگین نمود و در آن حال فرمود: بسم لله و بالله و علی ملة رسول لله فزت و رب الکعبة. [۹] سوگند به پروردگار کعبه که رستگار شدم و سپس امام٬ این آیه شریفه را تلاوت نمود: منها خلقناکم و فی‌ها نعیدکم و منها نخرجکم تارة اخری. [۱۰] شما را از خاک آفریدیم و به خاک برمی‌گردانیم و بار دیگر از خاک مبعوثتان می‌کنیم و شنیده شد که در آن‌وقت جبرئیل٬ میان زمین و آسمان ندا داد و گفت: تهدمت و لله ارکان الهدی و انطمست اعلام التقی و انفصمت العروة الوثقی قتل ابن عم المصطفی قتل علی المرتضی قتله اشقی الاشقیاء. [۱۱] به خدا سوگند ستون‌های هدایت در هم شکست و نشانه‌های تقوی محو شد و دستاویز محکمی که میان خالق و مخلوق بود گسیخته گردید پسر عم مصطفی صلی لله علیه و آله کشته شد ٬ علی مرتضی به شهادت رسید و بدبخت‌ترین اشقیاء او را شهید نمود. ندای آسمانی هنگام ظهور امام عصر در عصر ظهور ٬ این بار نیز همچون هنگام شهادت امیرالمؤمنین ٬ ندای آسمانی جبرئیل در سراسر عالم ٬ پیچیده خواهد شد ولی دیگر٬ مظلومیت انسان کامل٬ سر داده نخواهد شد. بلکه ندای آغاز حکومت حق و عدل جهانی اسلام٬ به گوش جهانیان خواهد رسید. این بار انسان کامل٬ در محراب کوفه به شهادت نخواهد رسید. بلکه کوفه٬ شاهد حضور فرزند علی٬ منجی ادیان و مهدی موعود٬ خواهد بود. این بار٬ ندای اهل‌بیت٬ را سرتاسر عالم در غرب و شرق عالم٬ خواهند شنید. ابوبصیر از امام باقر (ع) چنین روایت می‌کند: الصیحة لا تکون إلا فی شهر رمضان، لأن شهر رمضان شهر لله و هی صیحة جبرائیل إلی هذا الخلق٬ ثم قال ینادی مناد من السماء بإسم القائم٬ فیسمع من بالمشرق و من بالمغرب ... فإن الصوت صوت جبرائیل الروح الأمین ٬ و قال علیه‌السلام الصوت فی شهر رمضان فی لیلة جمعة لیلة ثلاث و عشرین... [۱۲] صیحه و ندای آسمانی حتماً در ماه رمضان٬ خواهد بود؛ چراکه ماه رمضان٬ ماه خداوند است و آن ندای جبرئیل است. منادی از آسمان به نام قائم (ع) و مهدی موعود٬ ندا سر می‌دهد و از مشرق تا مغرب صدایش را می‌شنوند ... ندادهنده٬ جبرئیل روح‌الامین است که در شب جمعه بیست و سوم ماه رمضان ٬ ندای حق سر خواهد داد. کوفه ٬ پایگاه مشترک حکومت عدل علوی و مهدوی یکی از رابطه‌های دقیق میان امام علی و حضرت مهدی (عج)٬ مرکز حکومتشان می‌باشد. امام مهدی ٬ بعد از ندای آسمانی جبرئیل در ۲۳ ماه مبارک رمضان از مکه به‌سوی کوفه رهسپار بود. مرکز و پایتخت حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) نیز کوفه است. امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید: «مهدی (عج) قیام می‌کند و به‌سوی کوفه می‌رود و منزلش را آنجا قرار می‌دهد» امام صادق علیه السلام نیز از "مسجد سهله" کوفه یاد کرده و فرموده است: «آن خانه صاحب ما (حضرت مهدی (عج)) است ٬ زمانی که با خاندانش در آنجا سکونت گزیند.» از مجموع روایات به‌دست می‌آید که کوفه ٬ پایگاه اصلی فعالیت‌ها و مرکز فرمانروایی امام زمان (عج) خواهد بود؛ پایگاهی که زمانی مقر حکومت امیرمؤمنان بود. حضرت مهدی (عج) نیز پایتخت اسلامی خویش را در آنجا قرار خواهد داد؛ یعنی راه نیمه تمام امام علی در استقرار حکومت عدل جهانی٬ را به پایان خواهد رساند. وصیت امام علی هنگام شهادت و در پایان این نوشتار را٬ به نصیحت و پند امیرمومنان٬ علی (ع)٬ به پایان خواهیم رساند. که در بستر شهادت و در واپسین لحظات عمر دنیوی٬ به فرزندانش حسن و حسین (ع) چنین سفارش نمود: اوصیکما وجمیع ولدی و أهلی ومن بلغه کتابی بتقوی لله ونظم أمرکم وصلاح ذات بینکم؛ فإنی سمعت جدکما صلی لله علیه و آله یقول: صلاح ذات البین أفضل من عامة الصلاة والصیام. شما و همه فرزندانم و کسانم و آن را که نامه من بدو رسد ٬ سفارش می‌کنم به تقوای الهی و نظم در زندگی ٬ و آشتی با یکدیگر ٬ که من از جد شما شنیدم که می‌گفت: «آشتی دادن میان مردمان بهتر است از نماز و روزه سالیان» لله لله فی الأیتام؛ فلا تغبوا أفواههم ٬ ولا یضیعوا بحضرتکم. خدا را! خدا را! درباره یتیمان ٬ آنان را گاه گرسنه و گاه سیر مدارید٬ و نزد خود ضایعشان مگذارید. ولله لله فی جیرانکم؛ فإنهم وصیة نبیکم. ما زال یوصی به هم حتی ظننا أنه سیورثهم. و خدا را! خدا را! همسایگان را بپایید که سفارش شده پیامبر شمایند ٬ پیوسته درباره آنان سفارش می‌فرمود چندان‌که گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد نمود. ولله لله فی القرآن ٬ لا یسبقکم بالعمل به غیرکم. و خدا را! خدا را! درباره قرآن مبادا دیگری بر شما پیشی گیرد در رفتار به‌حکم آن. ولله لله فی الصلاة؛ فإنها عمود دینکم. و خدا را! خدا را! درباره نماز ٬ که نماز ستون و عمود دین است