ساختار انتخاباتی ترکیه را بشناسیم

گروه بین الملل فردا - امروز ملت ترکیه در حالی پای صندوق های رأی رفته است که رئیس جمهور کنونی این کشور و رهبر حزب اکثریت، به صراحت برنامه انتخاباتی حزب مطبوع خود را در این دوره «تغییر قانون اساسی» اعلام کرده است. در این مورد، یادداشت های مختلفی نوشته شده است؛ اما نکته ای که نخبگان فارسی زبان به آن کم تر پرداخته اند؛ «بررسی اثر جامعه شناختی انتخابات ترکیه بر سپهر سیاسی این کشور» است.

اهمیت و اثرگذاری انتخابات ترکیه در معادلات منطقه ای، باعث توجه ویژه رسانه های منطقه و جهان به این انتخابات شده است.

برای بررسی اثرات کوتاه مدت و بلندمدت انتخابات ترکیه، باید ابتدا فضای سیاسی این کشور را شناخت و در گام بعد اثرات جامعه شناختی این انتخابات را بررسی کرد. پایگاه خبری تحلیلی فردا در این زمینه، در سه بخش، ابعاد مختلف این انتخابات را تشریح می کند. در بخش پیشین، ساختار انتخاباتی ترکیه بیان شد و در بخش دوم به جریانشناسی احزاب فعال در این انتخابات می پردازیم. بخش سوم این گزارش به اثرات جامعه شناختی انتخابات ترکیه می پردازد که در روزهای آینده منتشر خواهد شد.

مقدمه

تحلیل رفتارهای یک کشور در نظام بین الملل بدون شناخت ساختار سیاسی آن کشور غیرممکن است. با توجه به وزن و اهمیت ترکیه و رقابت استراتژیک این کشور با ایران در معادلات منطقه ای از سویی و همکاری اقتصادی رو به رشد آن با ایران از سوی دیگر، شناخت ساختار سیاسی این کشور برای نخبگان ایرانی اهمیت بالایی دارد. همچنین لازم به ذکر است که با توجه به پیشینه نسبتا مشابه دو کشور و به خصوص اشتراکات فرهنگی در جوامع ایران و ترکیه، مطالعه بر روی جامعه ترکیه برای جامعه ایران نیز بسیار مفید خواهد بود.

برگه های رأی انتخابات در ترکیه، به صورت حزبی است.

طبق قانون اساسی کنونی ترکیه، نظام پارلمانی-حزبی در این کشور حاکم است. مردم در جمهوری ترکیه برای دو انتخابات پای صندوق های رأی می روند: «انتخابات شورای شهر» که در آن علاوه بر تعیین شهردار، اختیار وضع قوانین محلی را نیز دارا هستندو مهم تر از آن «انتخابات پارلمان». با توجه به وزن کم شورای شهر در ساختار سیاسی این کشور از سویی و برگزاری انتخابات پارلمان در امروز، در این یادداشت صرفا بر انتخابات پارلمان تمرکز می کنیم و انتخابات شورای شهر را نیز از همین منظر مد نظر قرار می دهیم.

ساختار انتخابات

در انتخابات پارلمان، مردم باید به حزب رأی دهند. هر حزب، معمولا در کوران انتخابات، فهرست گزینه های مطلوب خود برای هر منطقه را اعلام می کند؛ اما این فهرست الزام آور نیست و بعد از برگزاری انتخابات و کسب کرسی پارلمان از منطقه مذکور، می تواند گزینه خود را تغییر دهد. به این ترتیب، احزاب بازیگردان های اصلی پارلمان خواهند بود. هر چند در این ساختار پیش بینی شده که عده ای بتوانند به صورت مستقل کاندید شوند و حتی بعد از ورود به پارلمان تشکیل فراکسیون دهند؛ اما فرهنگ سیاسی عمده مناطق این کشور - به استثنای مناطق با اکثریت قاطع کرد - از حدود هفتاد سال قبل به سمت رأی حزبی گرایش قاطع داشته است.

نکته مهم در انتخابات حزبی، شرط احراز حداقل آراء است. در بسیاری از کشورهای دموکراتیک حزب محور، برای ورود به پارلمان یک حداقلی از آراء را تعیین می کنند که اصطلاحا به آن «باراژ» می گویند. طبق این ساختار، هر حزبی حتی در صورت کسب اکثریت آراء در یک منطقه، تا زمانی که حداقل آراء مشخصی را در کشور کسب نکند، نمی تواند نماینده ای را به پارلمان ملی اعزام کند. رقم حداقل آراء را به صورت درصدی از آراء کل ریخته شده بیان می کنند تا بتوان وزن احزاب را در مقایسه با یکدیگر ارزیابی کرد. این درصد حداقلی برای راهیابی به پارلمان، در اکثر کشورهای حزب محور بین 2 تا 5 درصد آراء کل است؛ اما در ترکیه این رقم به مراتب بالاتر و در حد 10 درصد است!! به عبارت ساده تر، اگر یک حزب نتواند در سطح کشور 10 درصد آراء را از آن خود کند، حتی در صورت کسب اکثریت آراء در چند استان، نمی تواند نماینده های خود را به پارلمان اعزام کند و کرسی های او به احزاب دارای رأی ملی بیش تر تعلق می گیرد!

تعداد کرسی های هر استان در انتخابات پارلمان ترکیه

دومین نکته در زمینه حداقل تعداد آراء، توزیع نامتوازن کرسی ها و مبنا بودن آن ها برای محاسبه درصد است! برای تقریب ذهن، در این مورد می توان ترکیه را با کشوری مانند آرژانتین یا اسپانیا مقایسه کرد. علت انتخاب این دو کشور نیز به فضای جامعه شناختی آن ها بر می گردد. در آرژانتین، چالش اختلاف طبقاتی میان کلان شهرها و شهرهای کوچک تر بسیار بالاست و شرط حداقل آراء (باراژ) از سویی به هدف تقویت نگرش های کلان و ملی بر نگرش های محلی و منطقه ای است و از سوی دیگر تلاش شده با افزایش وزن و تعداد نمایندگان شهرها و استان های کوچک تر، موج مهاجرت به کلان شهر را مهار کنند. در اسپانیا، مهم ترین چالش سیاسی، توازن میان اقتدار دولت مرکزی و اختیارات دولت های ایالتی است؛ ضمن این که تاریخ کشور اسپانیا نشان می دهد این کشور با چالش تجزیه طلبی به صورت جدی روبه روست و نمی تواند نسبت به آن کم توجهی کند. به این ترتیب، شرط حداقل آراء (باراژ) به هدف دفع و انزوای جریانات تجزیه طلب طراحی شده تا نتوانند در ساختار سیاسی دولت مرکزی وارد شوند.

آیا دوران افول بخت آتاتورک در ساختار سیاسی ترکیه، وارد مرحله تازه و بدون بازگشت شده است؟

در ترکیه شرط حداقل آراء (باراژ) نسبت به کرسی های پارلمان سنجیده می شود؛ در حالی که در آرژانتین و اسپانیا - مشابه بسیاری از کشورها - حداقل آراء نسبت به تعداد کل آراء مأخوذه محاسبه می شود. تفاوت این دو، در تشویق شهرها و استان های کم جمعیت به مشارکت بیش تر در انتخابات بروز می یابد. در اسپانیا، حتی در مناطق تجزیه طلب تلاش می شود مشارکت انتخاباتی گسترده باشد تا تعداد آراء منطقه مذکور در مقایسه با کل کشور از شرط حداقل آرا بیش تر باشد؛ اما در ترکیه حجم مشارکت در انتخابات اهمیتی ندارد و وزن هر منطقه از پیش معین شده است (تعداد کرسی های آن منطقه). در نتیجه برای کسب حداقل آراء چاره ای جز ائتلاف با مناطق دیگر نمی ماند و هیچ حزبی نمی تواند تنها چند استان یا منطقه کوچک را نمایندگی کند.

پارلمان ترکیه

نکته پایانی در مورد ساختار انتخاباتی ترکیه، بیان مدل تخصیص کرسی هاست. در این زمینه، در کشورهایی مانند ایران، تعداد آراء به صورت مستقیم شمارش شده و همان مبنای انتخاب نماینده خواهد بود؛ اما ترکیه از مدل معروف «دی هوند» استفاده می کند که بیش تر در کشورهای حزب محور شیوع دارد. تشریح سیستم دی هوند، مقاله ای جداگانه می طلبد و با توجه به این که ارتباط مستقیمی با بحث اصلی ما (بررسی جامعه شناختی انتخابات ترکیه) ندارد، از بیان آن خودداری کرده و به ذکر همین نکته بسنده می کنیم که انتخابات نزدیک به 40 کشور بر مبنای سیستم دی هوند است.

امنیت و سلامت انتخابات

هم اکنون هواداران حزب HDP تبلیغات رسانه ای سنگینی در مورد سلامت انتخابات راه انداخته اند. آن ها نگرانند که با تقلب در حین شمارش آراء، مجموع رأی این حزب به کم تر از 10% کل آرا برسد! برای این کار، کافی است در مناطق تحت نفوذ این حزب، چند ده هزار رأی جابجا شود یا این که در مناطق یکدست ترک حامی اردوغان، چند صدهزار رأی جابجا شود تا این حزب از راهیابی به پارلمان باز ماند و اردوغان بتواند بیش از 330 کرسی پارلمان را کسب کند.

ستاد مرکزی شمارش آراء انتخابات

حتی خبرنگار آسوشیتدپرس شب گذشته هشدار داد که هواداران HDP به اندازه ای به توان حزب خود در دستیابی به 10 درصد آراء اطمینان دارند که باور دارند در صورت عدم راهیابی به پارلمان، دولت دست به تقلب زده است. از روز جمعه و انفجار در میتینگ تبلیغاتی این حزب در شهر دیاربکر، فضای شهرهای کردنشین به شدت رادیکال شده و حتی احتمال می رود هواداران آن - که اشتراک زیادی با PKK دارند - دست به شورش خیابانی بزنند.