چالش خودخواسته تلویزیون

«مناظره» از ساختارهای جذاب تلویزیونی در سراسر دنیاست که در این سال‌ها توانسته موفقیتش را در ایران هم به اثبات برساند. مناظره‌های صداوسیمای ایران که خصوصا در دوران انتخابات بر حجم آنها افزوده می‌شود، نشان داده‌اند در صورت انجام درست و اصولی، بیننده بسیاری را پای گیرنده‌های سیما می‌نشانند. تاریخچه پخش مناظره از صداوسیمای ایران به پیش از سه دهه قبل برمی‌گردد؛ سال 1360، چندماهی قبل از شهادت آیت‌الله بهشتی، مناظراتی با عنوان «آزادی، هرج و مرج، زورمداری» از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شد؛ مناظراتی ایدئولوژیک که یک طرف آن نورالدین کیانوری و احسان طبری بود و طرف دیگرش آیت‌الله شهید بهشتی و آیت‌الله مصباح یزدی. اما اوج مناظره‌های تلویزیونی را می‌توان در انتخابات سال 88 به یاد آورد. اردیبهشت 88 بود که سید عزت‌الله ضرغامی، رییس سازمان صداوسیما از تولید شش مناظره جذاب تلویزیونی خبر داد و اعلام کرد که در انتخابات ریاست جمهوری دهم، این ساختار به عنوان برنامه جدید تلویزیونی به شبکه‌های سیما می‌آید. پخش مناظره‌های چالشی که به اعتقاد برخی، در بخشی از اتفاقات سال 88 تاثیرگذار بود، در پی این تصمیم شکل گرفت و تلویزیونی که در آن دوره مدت‌ها بود از برنامه‌های چالشی سیاسی خالی شده بود، به یک‌باره بیننده‌اش را با ساختاری متفاوت مواجه ساخت که شاید لازم بود پیش از پخش آن، او را آماده کند. تلویزیون که در جریان انتخابات سال 88، این ذهنیت را در بیننده‌اش ایجاد کرده بود که رویکردی نسبتا متفاوت را اتخاذ کرده است و البته بخشی از این ذهنیت هم به مناظره‌های انتخاباتی برمی‌گشت، پس از برگزاری انتخابات و حوادث پس از آن، مجبور شد تغییر مسیر دهد و البته ساختار «مناظره» به‌جز در مواردی استثنا که با اهداف از پیش تعیین‌شده شکل می‌گرفت، برای مدتی در صداوسیما به فراموشی سپرده شد. اما انتخابات سال 92 فرصت دیگری را برای سازمان صداوسیما فراهم کرد تا با تولید مناظره‌های انتخاباتی بار دیگر شانس خود را برای جذب مخاطب بیشتر امتحان کند. با این حال ضرغامی و یارانش این بار ریسک سال 88 را تکرار نکردند و تصمیم گرفتند مناظره‌های انتخاباتی را با ساختاری برگزار کنند که چالش نامزدها در آن به حداقل برسد. از ماه‌ها قبل از برگزاری این برنامه‌ها در تلویزیون، رییس سازمان صداوسیما با پرسش‌های متعددی درباره‌ی اینکه آیا در دهمین انتخابات ریاست جمهوری، مناظره خواهیم داشت و نحوه برگزاری آن چگونه خواهد بود، مواجه شد تا در نهایت ضرغامی اعلام کرد آیین‌نامه مربوط به چگونگی برگزاری مناظره و برنامه تبلیغاتی رسانه ملی در کمیته تبلیغات وزارت کشور به تصویب می‌رسد. اعلام این خبر از سوی رییس سازمان صداوسیما بیانگر این نکته بود که در انتخابات 92 قرار است مناظره‌های حساب‌شده‌تری را روی آنتن تلویزیون شاهد باشیم؛ و در ادامه این نگرانی را هم به همراه داشت که صداوسیما به صرف اینکه بگوید مناظره برگزار کرده است، به تولید و پخش برنامه‌های خنثی بسنده کند. در نهایت با نزدیک شدن به پخش مناظره‌های انتخاباتی، رییس وقت سازمان صداوسیما که به ندرت در نشست‌های خبری حاضر می‌شد، در زمان قرعه‌کشی نامزدها برای برنامه‌های رادیو و تلویزیونی تبلیغاتی، ساختار مناظره‌های انتخاباتی سال 92 را توضیح داد. بر اساس این اعلام همانند سال 88 قرار نبود نامزدها دو به دو مقابل هم قرار گرفته و به مناظره بپردازند، بلکه همگی در یک برنامه حاضر می‌شدند و با حضور در سه مناظره با موضوعات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، به پاسخگویی و تبیین نظرات خود می‌پرداختند. با این حال اولین مناظره تلویزیون برای نامزدهای انتخابات سال 92 هم چندان بی حرف و حدیث نبود. بخش دوم این مناظره که با پرسش‌های تستی از سوی مجری همراه بود، حتی این اعتراض را از سوی برخی نامزدها به دنبال داشت که به هیچکدام از پرسش‌ها پاسخ نمی‌دهند. اینچنین بود که مناظره دوم با تغییراتی در ساختار همراه شد و در نهایت باقی مناظره‌های انتخاباتی سال 92 در فضایی آرام‌تر روی آنتن رفت. سید عزت‌الله ضرغامی در کتاب «راوی صادق» که پس از رفتن از صداوسیما منتشر شد، درباره مناظره‌های انتخاباتی آورده است: «برگزاری مناظره‌های انتخاباتی با توجه به سبک و شیوه جمهوری اسلامی ایران یک کار کاملا جدید و دارای پیام در سطح جهانی بود. حوادثی که در سال 88 روی داد، خیلی‌ها را به این نتیجه رساند که به منظور جلوگیری از مسائل مشابه امنیتی، مناظره‌های انتخاباتی در سال 1392 برگزار نشود. اما صداوسیما علیرغم این نگرانی‌ها و با اعتماد به نفس کامل، با طراحی بسیار دقیق اقدام به برگزاری مناظره 8 نفره میان نامزدها کرد و برای اولین بار عدالت رسانه‌ای را در حد ثانیه در یک گستره طولانی و بیش از 10 ساعت مناظره در مقابل چشم جهانیان قرار داد. نکته مهم و برجسته در مجموعه برنامه‌های تلویزیونی نامزدهای ریاست جمهوری و به ویژه جلسات مناظره، به حاشیه راندن قدرت‌های مالی و مراکز پول و ثروت است که معمولا انتخابات را تحت نفوذ خودشان قرار دهند؛ امری که در اکثریت غالب کشورهای دنیا به ویژه در غرب رایج است. جمهوری اسلامی ایران نشان داد که نامزدهای انتخاباتی می‌توانند بدون اتکاء به کم‌ترین امکان مادی در سطح ملی حاضر شوند و نظرات و دیدگاه‌های خود را با مردم در میان بگذارند. بنابراین نظر امام و رهبری که می‌باید ساحت انتخابات به دور از دست‌اندازی و نفوذ ارباب زر و زور باشد با ابتکار عمل صداوسیما محقق شد. شایان ذکر است که در دور اخیر انتخابات ریاست جمهوری با تکیه بر تجارب دوران فتنه، مدیریت بسیار خوبی درخصوص توجیه نامزدهای محترم و آشنا کردن آن‌ها با قواعد بازی صورت گرفت. همین اقدام باعث شد که در این دوره از انتخابات پایبندی کامل به قانون در عین آزادی عمل تبلیغاتی نامزدها به خوبی رعایت شود.» با پایان مناظره‌های انتخاباتی در سال 92، تلویزیون تصمیم به ادامه این ساختار گرفت و بر این اساس اولین برنامه مناظره با همان مجری انتخابات ریاست جمهوری (مرتضی حیدری) روی آنتن رفت. این برنامه قرار شد جمعه‌ها ساعت 16 پخش شود و در طیفی وسیع‌تر نمایندگان مجلس و دیگر مسؤولان کشور را برای پاسخگویی و مناظره به برنامه دعوت کردند. با این حال مناظره‌های هفتگی هم چندان بی‌حاشیه نبودند و در همان بدو امر اعلام شد که سوال‌های پیامکی این برنامه که قرار بود از سوی مردم اعلام شود، با دستکاری همراه است. این ادعا در ادامه از سوی سازندگان و مدیران شبکه تکذیب شد، اما پس از پخش 25 قسمت از برنامه «مناظره»، قسمت 26 آن با ممانعت دو تن از مهمانان برای حضور در استودیو همراه بود که باعث شد این برنامه به چالشی دچار شود که در نهایت به استعفای تهیه‌کننده آن انجامید. اسفند سال 93، تهیه‌کننده برنامه مناظره با اعلام استعفا از ساخت این برنامه، خاطرنشان کرد که فشار این برنامه تلویزیونی به حدی بالاست که منجر شد در بیمارستان بستری شود و حتی بارها مورد تحقیر و توهین قرار بگیرد. نبی در نامه‌ ارسالی خود به رسانه‌ها درباره دلیل استعفا آورده بود:« فشارهای کاذب و بعضا رفتارهای غیرحرفه‌ای برخی دوستان که غریبه هم نبودند دیگر در این اواخر بسیار زیاد شده بود و نمود ظاهری نیز پیدا می‌کرد و کار را به جایی رساند که هم جسمم را آزرد و به این نتیجه رسیدم که شاید بهتر باشد من بروم تا لااقل شرمنده وجدانم، مردم و مدیر محترم شبکه یک نباشم، خصوصا در چهار، پنج هفته اخیر و به خصوص برنامه هزینه‌های خدمات درمانی.» با استعفای سعید نبی، تهیه‌کننده جدید جایگزین او شد. در سال 94 برنامه «مناظره» با وقفه‌ای چند هفته‌ای مواجه شد که برغم خبرسازی‌ها در این خصوص، مدیران شبکه اول، این وقفه را به تغییر دکور و چیدمان برنامه نسبت دادند. در نهایت برنامه «مناظره» مدتی است که با آرامش و به دور از حاشیه‌ها در شبکه اول ادامه پیدا می‌کند و تغییر و تحولات مدیریتی در سازمان صداوسیما هم برخلاف بسیاری از ساختارهای برنامه‌سازی که در دوره ضرغامی پخش می‌شد و در دوره سرافراز تغییر کرد، با تغییر یا توقف همراه نبود. و حالا صحبت از تولید و پخش مناظره‌ای دیگر در تلویزیون است. این بار قرار است شبکه دو سیما برنامه مناظره داشته باشد و اعلام شده است که بر اساس تعریف این شبکه موضوعات اجتماعی را هدف قرار می‌دهد. بر این اساس و با توجه به بازتعریف شبکه‌های تلویزیونی در ماه‌های اخیر، می‌توان این گونه پیش‌بینی کرد که سایر شبکه‌های تلویزیونی نیز بر اساس تعاریف جدید خود مناظره‌های جدیدی را روی آنتن بفرستند؛ برنامه‌هایی که می‌توانند در عین تحقق کارکرد تلویزیون در قبال به پاسخ واداشتن مسوولان و طرح مطالبات مردم، مسوولان صداوسیما را به رویکرد همیشگی مد نظر خود، یعنی مقابله با شبکه‌های ماهواره‌ای نزدیک‌تر کنند.