چرا "اعتیاد" افزایش یافته است؟

این روزها نیازی نیست تا برای درک وضعیت اعتیاد در جامعه به آمار و ارقام رجوع کنیم. کافیست با گشتی در شهر و به‌خصوص در مناطقی خاص از آن، افزایش اعتیاد و گردش مواد مخدر در میان افراد را به چشم ببینیم. کار به جایی رسیده است که خرده‌فروشان مواد مخدر در مکان‌های عمومی مشتریان خود را پیدا می‌کنند و گاه در گوشه و کنار میادین شلوغ شهری متوجه حضور دستفروشانی می‌شویم که در ساعت‌هایی خاص مواد مخدر قابل توجهی را به فروش می‌رسانند. سئوال اینجاست که چرا باید تقاضا و عرضه این مواد در میان جامعه تا به این حد افزایش یافته باشد؟ گردش زیاد انواع مخدر در جامعه و صدمات ناشی از مصرف آن را نمی‌توان پنهان کرد و ندید گرفت. در همین راستا قائم‌مقام ستاد مبارزه با مواد مخدر، در اولین نشست خبری خود در سال جدید، از افزایش آمار مصرف مواد مخدر سخن گفت. افزایش 33 درصدی مرگ زنان معتاد، اعتیاد 20 درصد از کارگران بخش صنعتی و رسیدن 12 درصد به 36 درصد آمارِ انتقال اچ‌آی‌وی ایدز از طریق رابطه جنسی در میان معتادان بخشی از آماری بود که علیرضا جزینی در این نشست اعلام کرد. جزینی هم‌چنین به تاثیر تحریم‌ها بر علیه ایران روی افزایش اعتیاد اشاره کرده و گفت: درحال‌حاضر برخی تجهیزات در حوزه مقابله و مبارزه با مواد مخدر تحریم هستند. ما به تجهیزات مقابله‌ای و اقلام درمانی در این زمینه نیازمندیم؛ بنابراین اگر تحریم‌ها برداشته شود، تأثیر مهمی بر حوزه مواد مخدر در ایران، مقابله و درمان در این حوزه خواهد داشت. دکتر علی شفیعی جامعه‌شناس حوزه پزشکی و سلامت در گفتگو با فرارو با اشاره عوامل تاثیرگذار بر روی مصرف مواد مخدر، از جامعه‌ای سخن می‌گوید که در حال گذار است و این گذار فاکتورهای خطر مانند اعتیاد را نیز با خود به همراه دارد. از نظر او آنچه در این میان اهمیت پیدا می‌کند، توجه و تقویت زیرساخت‌ها برای مقابله با افزایش مصرف مواد مخدر در جامعه است. چند و چون آمارها علی شفیعی در ابتدا و با تاکید بر لزوم توجه به آمار ارائه شده در این‌باره گفت: کشور ما جزء کشورهایی است که مصرف مواد مخدر در آن‌ها بالاست. اما ما باید توجه داشته باشیم که آمار منتشر شده درباره مصرف مخدر در ایران بر مبنای چه پژوهشی ارائه شده است. یکی از مشکلات در کشور ما شیوع‌شناسی اعتیاد است. تحقیقاتی که در این زمینه از لحاظ متودولوژی قابلیت اتکا داشته باشند، تعداشان کم است. بنابراین ما با آمارهای دقیق روبرو نیستیم و مطالعه یک منطقه به صورت محدود را به کل جامعه تعمیم می‌دهیم. بنابراین ضعف ما در آمار پژوهشی نکته بسیار مهمی است. شفیعی ادامه داد: اما اگر از آمارها بگذریم، مشاهدات میدانی از افزایش مصرف مواد مخدر در همه گروه‌های سنی و جنسی و اجتماعی سخن می‌گوید. همانطور که فاکتورهایی در مصرف مواد مخدر در جهان وجود دارد، در ایران نیز همان فاکتورها اهمیت دارند و ایران محدوده‌ای جغرافیایی جدا از دنیا نیست. وی ضمن اشاره به جامعه درحالِ گذار ایران گفت: آنچه که به وضوح می‌توان در جامعه ایران دید، در حال گذار بودن آن است. به همین دلیل فاکتورهای خطر، مانند مصرف مواد مخدر نیز، در جامعه به وجود خواهد آمد. جامعه در گذار این پزشک-جامعه‌شناس درباره تغییر هنجارها در جامعه ایران اظهار کرد: در پی تغییر هنجارهای اجتماعی در یک جامعه برخورد با مصرف مواد مخدر نیز می‌تواند تغییر کند. اگر در جامعه در گذشته هنجارهایی وجود داشت که عاملی برای جلوگیری از مصرف مواد بودند، این هنجارها دیگر به عنوان عوامل پیشگیرانه وجود ندارند و یا مانند قبل اثرگذار نیستند. در کنار تغییر هنجارها، عواملی که جوامع توسعه‌یافته را در برابر خطراتی مانند اعتیاد محافظت می‌کند، در جامعه ما وجود ندارد. وی با تاکید بر ضعف زیرساختاری جامعه ما تصریح کرد: متاسفانه ما از ضعف زیرساختاری جامعه برای حل مشکلاتی مانند اعتیاد رنج می‌بریم. رفتارهای پرخطر اجتماعی ما زیرساخت‌های لازم را ندارند. برای مثال اگر اعتیاد را بیماری‌ِ روان‌پزشکی بدانیم، زیرساخت‌های روان‌شناختی‌مان برای درمان آن ضعیف هستند. شفیعی همچنین تاکید کرد: در بررسی عوامل موثر در اعتیاد، باید به ترکیب جمعیتی ایران نیز توجه داشت. هرم جمعیتی جوان جامعه ما عامل مستعدی برای مصرف مواد مخدر است. در جوامعی که ترکیب جمعیتی جوان دارند، آمار اعتیاد بالاست؛ کنجکاوی و خطرپذیری جوانان در این امر نقش مهمی دارد. دکتر علی شفیعی ضمن واکاوی دلایل افزایش آمار اعتیاد زنان اظهار کرد: با توجه به آماری که درباره افزایش آمار اعتیاد در میان زنان ارائه می‌شود، می‌توان از عوامل موثر دیگری نام برد. به طور کلی دوعامل در اعتیاد زنان و نوجوان نقش مهمی دارد؛ امکان "دسترسی به مواد" و "فشار گروه همسالان" این دوعامل هستند. در سال‌های اخیر حضور اجتماعی و استقلال اقتصادی در زنان افزایش پیدا کرده است. اجتماعی‌شدن و استقلال نقش مهمی در بالا رفتن آمار اعتیاد در میان زنان بوده است. این عامل مختص ایران نبوده و در کشورهای مشابه نیز دیده می‌شوند. این عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران با تاکید بر تاثیر زیاد عوامل اقتصادی در اعتیاد در ادامه توضیح داد: یکی از عواملِ بسیار اثرگذار در اعتیاد، عوامل اقتصادی است. بنابر تحقیقات، رکود اقتصادی و رونق اقتصادی هر دو می‌توانند در مصرف مواد مخدر موثر باشند. در دورانی جامعه ما در حال طی دورانی از رشد شتابان اقتصادی بود. در آن دوران نیاز به نیروی کار مستمر و در دسترس سبب می‌شد که تعداد قابل توجهی از افراد برای بالارفتن کارآیی‌اشان به مصرف مواد مخدر روی بیاورند؛ هرچند این کارآیی کوتاه‌مدت بود. در دورانی که جامعه در رکود اقتصادی نیز باشد فقر و شرایط بد اقتصادی و روانی بر افزایش مصرف موادمخدر موثرند. شفیعی گفت: به‌طور کلی جامعه ایران جامعه‌ای پویا و پرفراز و نشیب است. باتوجه به این پویایی، افزایش آمار اعتیاد نباید چندان تعجب برانگیز باشد. چون خاصیت جامعه پویا، داشتن فاکتورهای خطر است. اما اگر ما ضعف‌های زیرساختی‌مان را جبران کنیم و با اطمینان روند مناسبی را پیش بگیریم، می‌توانیم فاکتورهای خطر و عوامل مستعدکننده اعتیاد را کاهش دهیم. تاثیرات تشکیلات مردم نهاد علی شفیعی همچنین درباره تاثیر و چگونگی فعالیت NGOها و سازمان‌های مردم‌نهاد ترک اعتیاد گفت: در این سال‌ها تشکیلات "اجتماع مدار" در محله‌ها، سمن‌ها و موسسات مردم‌نهاد زیادی شکل گرفتند که اشکال مختلف حضو مسئولانه مردم را نشان می‌داد. این تشکلیلات موفق عمل کردند، چرا که اقداماتی که دولت از اجرای آن‌ها ناتوان بود، آن‌ها انجام می‌دادند. این موفقیت اما پس از این‌که دولت برخی از این موسسات را به خدمت گرفت، محدود شد. پس از اینکه این موسسات توسط دولت خرید خدمت شدند، از حالت مردم‌نهاد اولیه خود بیرون آمده و با انگیزه منفعت مالی به فعالیت پرداختند. البته این امری طبیعی و لازم است که این موسسات نیاز به پول داشته باشند، اما همین امر سبب شد تا آن‌ها آن‌طورکه باید از توان اجتماعی و پتانسیل‌هایشان استفاده نکنند. وی گفت: مسئله دیگری که پیرامون این موسسات وجود داشته، این بوده که بسیاری از آن‌ها ممکن بوده و هست که در موارد زیادی با وجود انگیزه زیاد، تخصص لازم را نداشته باشند. این جامعه‌شناس در انتها و با اشاره به وضعیت معتادان خیابانی تصریح کرد: نکته مهم دیگری که باید در حوزه اعتیاد به آن اشاره کنیم، معتادهای خیابانی هستند. این افراد متاسفانه از جانب همه بخش‌های جامعه طرد می‌شوند. متاسفانه مطالبه اکثر مردم درباره این افراد بر این است که چرا این افراد را از سطح شهر جمع‌آوری نمی‌کنید؟ طی این مطالبه، نیروی انتظامی اقدام به جمع‌آوری این افراد کرده و آن‌ها را مدتی در کمپ‌ها نگه می‌دارد. اما این افراد پس از بیرون آمدن از کمپ، باز هم به همان مشکلات پیشین دچار خواهند شد. بنابراین مطالبه مردم باید به درمان و توانمندسازی این افراد تغییر کند. منبع: فرارو