مفتاح: برای فعالیت شبکه‌های اجتماعی داخلی باید از هزار و یکجا مجوز گرفت/ نیک‌نفس: مردم اطلاعی از قوانین فضای مجازی ندارند

امروزه شبکه‌های اجتماعی مجازی از جنبه های گوناگونی در زندگی جوامع تاثیر گذارند. تسهیل امکان ارتباط بین افراد در فضای مجازی به اشتراک گذاری اطلاعات، آشنایی با دیگران و اطلاع رسانی‌های صریح از مزیت‌های شبکه‌های اجتماعی است. همچنین شبکه‌های اجتماعی مجموعه‌ای از اطلاعات برای انجام تحقیقات یا مطالعه جوامع را فراهم نموده‌اند. در کنار این ویژگی‌ها موضوع امنیت و حفظ حریم خصوصی افراد عضو شبکه‌های اجتماعی در هر دو حالت مطرح می‌شود. به خصوص زمانی که داده‌ها ی یک شبکه اجتماعی به منظور انجام تحقیقات به طور کامنل منتشر می‌شود یا در اختیار محققان قرار می‌گیرد. حال این سوال مطرح است که آیا شبکه‌های اجتماعی برای حفظ حریم خصوصی افراد ابزار کافی را در اختیار دارند یا خیر؟ جناب سرهنگ علی نیک نفس، رئیس مرکز تشخیص و پیشگیری پلیس فتا و محمدصالح مفتاح، پژوهشگر حوزه فضای مجازی و مدیرمسئول فردا به این سوالات پاسخ می‌دهند. سوال: برخی معتقدند که امروزه فضای مجازی و گسترش شبکه‌های اجتماعی مرزهای حریم خصوصی را به شدت کمرنگ کرده و شاید اصلا نتوانیم از حریم خصوصی در فضای مجازی صحبت کنیم. برخی هم معتقدند که آن مرز‌ها باید تعریف شود در فضای مجازی و هنوز هم ما می‌توانیم آمن مرزهای حریم خصوصی را به دقت تعریف کنیم. مفهوم حریم خصوصی در فضای مجازی را چگونه می‌بینید؟ علی نیک نفس: مفهوم عام حریم خصوصی به معنای محدوده‌ای که افراد حق دارند ورود یا دسترسی دیگران را به آن محدوده کنترل کنند. در حوزه فضای مجازی و بحث اطلاعات همچنان موضوعیت پیدا می‌کند. اتفاقا در اینجا حساسیت موضوع بسیار زیاد است. زمانی که ما صحبت از فضای سایبری می‌کنیم با ویژگی‌هایی مانند فقدان محبوبیت مکانی و امکان دسترسی از راه دور به اطلاعات و اینکه در حقیقت فردی که وارد این فضا می‌شود از هر نقطه‌ای که وارد شود ممکن است اطلاعاتش در اختیار افرادی که لزوما در آن مکان جغرافیایی قرار ندارند قرار بگیرد. و این موضوع، مفهوم حریم خصوصی را به شدت تغییر داده و متحول کرده است. بنابراین باید نگاه جدیدی به مفهوم حریم خصوصی داشته باشیم. محمد صالح مفتاح: دو ملاک برای حریم خصوصی و تعریفش وجود دارد یکی ملاک شخصی و دیگری ملاک نوعی است. ملاک شخصی‌‌ همان محدوده‌ای است که فرد نمی‌خواهد دسترسی دیگران به آن را ممنوع کند. ملاک نوعی مجموع اطلاعاتی است که نوعا افراد نمی‌خواهند در اختیار افراد قرار بگیرد. در واقع حریم خصوصی را در همه جا می‌توان تعریف کرد. آن چیزی که سبب شده مفهوم حریم خصوصی تغییر کند دو مسئله است: یکی امکان پذیری محدودسازی در دسترسی افراد به اطلاعات خصوصی افراد است و دیگری تحول در نگرش هاست. برای مثال قبلا افراد علاقه نداشتند که عکس شخصی خودشان را به دیگران نشان دهند اما اکنون با توجه به تحولاتی که در ذهن افراد رخ داده خیلی راحت این عکس‌ها را در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند! به عبارت دیگر مفهوم جدیدی در رابطه با حریم خصوصی شکل گرفته است. سوال: مهم‌ترین تهدیدهایی که حال در بحث حریم خصوصی افراد در فضای مجازی وجود دارد چیست؟ علی نیک نفس: یکی از موضوعات بسیار مهمی که در پرونده‌های پلیس فتا موارد متعددی را در سطح کشور به خودش اختصاص داده و مستقیما مرتبط با موضوع حریم خصوصی است بحث هتک حرمت و حیثیت افراد است که به دلیل آسیب‌های معنوی که دارد و گا‌ها غیر قابل جبران است بسیار مورد حساسیت همکاران بنده قرار گرفته است و می‌توان گفت تقریبا ۱۳ درصد جرایم مرتبط با این موضوع است. واقعیت این است که در این حوزه تهدیدات بسیار زیاد و خطرناکی است، ما موارد متعددی را داریم که دسترسی غیرمجاز به حریم خصوصی افراد، انتشار اطلاعات خصوصی و اخاذی کردن از این طریق مشکلات زیادی ایجاد شده که منجر به خودکشی فرد، جدایی زوجین و از هم پاشیدن زندگی مشترک شده است. فضای مجازی هم خاصیتش این است که در صورتی که چنین اتفاقی برای کسی بیوفتد گستره انتشار، شکسته شدن حریم خصوصی بسیار بزرگ است و قابل جمع کردن نیست. مشکل اینجاست که برخی فکر می‌کنند در فضای مجازی دارای هویت مجازی هستند در حالیکه واقعیت این است که خطراتی که در این فضا وجود دارد کاملا واقعی است. سوال: برخی از کاربران معتقدند که انتشار عکس‌های شخصی ما، برایمان تهدید محسوب نمی‌شود. آیا همینطور است؟ محمدصالح مفتاح: یک زمانی است که شما درباره یک عکس صحبت می‌کنید، ممکن است عکس شخص با یکسری ضوابط را بگوییم اشکالی ندارد اما وقتی همین اطلاعات جزیی کنار هم قرار بگیرند ممکن است برای فرد مشکل ایجاد کند. اگر کسی در صدد آسیب زدن به شما باشد می‌تواند از همین اطلاعات جزیی در کنار هم استفاده کند. مثلا نوع روابط دوستان و علائق شما را در نظر بگیرد و علیه شما استفاده کند. حتی وقتی حریم خصوصی برای یک جامعه از بین برود امکان سو استفاده کلان در جامعه پیش خواهد آمد. سوال: آیا فرق می‌کند که ما از چه شبکه اجتماعی استفاده می‌کنیم؟ برخی کاربران معتقدند که ما می‌دانیم انتشار این عکس‌ها آسیبی به ما نمی‌زند! علی نیک نفس: زمانی که سرویسی مانند شبکه‌های اجتماعی در اختیار افراد متعدد قرار می‌گیرد آنگاه اطلاعات شخصی را که ما به اشتراک نگذاشته‌ایم به صورت کلان در اختیار صاحبان شبکه‌های اجتماعی قرار می‌گیرد. این موضوع شاید برای تک تک افراد دغدغه‌ای محسوب نشود اما وقتی میلیون‌ها نفر اقدام به وارد کردن اطلاعاتشان در این شبکه می‌کنند، ممکن است این اطلاعات به صورت‌های مختلف مورد بهره برداری قرار بگیرد. لازم است دستگاه‌های مسئول اقداماتی را انجام دهند. شبکه‌های اجتماعی داخلی با کیفیت راه اندازی شود، البته ما نرم افزارهای داخلی مثل بیسفون، فانوس و... تولید شده است اما این‌ها ایراداتی را دارند که باید هر چه سریع‌تر رفع شود و کاربرپسندی بیشتری را پیدا کند. همچنین باید تلاش کرد تا اعتماد شهروندان به این شبکه‌های اجتماعی داخلی جلب شود. سوال: بومی سازی شبکه‌های اجتماعی همه این تهدید‌ها را می‌تواند مرتفع کند؟ محمدصالح مفتاح: قطعا چنین اتفاقی نخواهد افتاد که به تنهای بتوان جلوی این اتفاق را بگیرد. بسیاری از مواردی که ما راجع به آن صحبت می‌کنیم، اتفاقات شایعی است که لزوما به بستر تحقق آن جرم ارتباطی ندارد؛ مشکلاتی ناشی از به اشتراک گذاشتن اطلاعات کاربران با عموم که ممکن است در شبکه‌های داخلی (تولیدی خودمان) نیز این اتفاق بیوفتد. اما پیگیری سواستفاده‌ها در شبکه‌های اجتماعی داخلی امکان پذیر‌تر می‌شود. شبکه‌های خارجی سو استفاده از اطلاعات شخصی را گسترده‌تر می‌کند، اکثر کاربران هنگام عضویت در شبکه‌های اجتماعی دقت نمی‌کنند که آن نرم افزار چه دسترسی‌هایی را خواهد گرفت و از اطلاعات آن‌ها چگونه استفاده خواهد کرد؟ اگر شما اطلاعاتی را در شبکه‌های اجتماعی قرار دهید آیا هنوز مالک آن هستید یا خیر؟ خیلی از شبکه‌های اجتماعی هستند که امکان حذف اکانت کاربری را به شما نمی‌دهند و می‌گویند این اکانت مربوط به شبکه‌های اجتماعی است! همچنین هنگامی که شما به عضویت آن شبکه در می‌آیید یک قراردادی را امضا می‌کنید و با یک تیک زدن و کلیک کردن اعلام می‌کنید که آن شبکه اجتماعی را به رسمیت می‌شناسید و اجازه می‌دهید از شما سواستفاده تجاری کنند! متاسفانه آن چیزی که ما در رابطه با قوانین و مقررات کشور می‌بینیم تسهیل استفاده از نرم افزارهای خارجی است. وقتی نرم افزار خارجی در یک کشور می‌خواهد استفاده شود تقریبا هیچ مجوزی لازم ندارد و به راحتی در دسترس قرار می‌گیرد و شما می‌توانید آن را در اینترنت دریافت و نصب کنید. اما در کشور ما اگر یکی از این نرم افزار‌ها بخواهد فعالیت کند از هزار و یکجا باید مجوز بگیرد و محدودیت‌های متعددی را بپذیرد. متاسفانه در کشور ما این مسئله به یک شعار بسنده شده است و هیچ اقدام جدی‌ای صورت نگرفته است. سوال: آیا شما هم موافقید که باید اعتماد مردم را به سمت شبکه‌های اجتماعی داخلی جلب کنیم؟ محمدصالح مفتاح: به نظر من اعتماد سازی در بین مردم مسئله اصلی نیست. اگر کیفیت شبکه‌های داخلی بالا رود و نیاز مردم را برطرف کند آنگاه در طولانی مدت اعتمادسازی در بین مردم انجام می‌شود. متاسفانه تصدی‌گری دولت در این امر سبب شکست در این پروژه‌ها شده است. سیستم عامل ملی بیش از ده سال است که گفته شده اما در بین مردم شناخته نشده است! وقتی کار‌ها اینقدر دولتی شده است و همه نگاه‌ها به سمت دولت است، وقتی که دولت به فکر سود و زیان نیست و گاهی اوقات سود افراد در این است که پروژه‌ها به سرانجام نرسد، این اتفاق نمی‌افتد. ما دستور صریح رهبر معظم انقلاب را پشت این اتفاق داریم که این خدمات چرا ارائه نمی‌شود؟ به نظر من بدون تصدی‌گری دولت و برداشتن قوانین دست و پاگیر و بالابردن کیفیت نرم افزارهای تولید داخل، مردم از این طرح‌ها استقبال خواهند کرد. سوال: یک دسته قوانین دست و پاگیری که باعث جلوگیری از راه اندازی شبکه‌های اجتماعی داخلی می‌شود و دسته دیگر قوانین موجود درباره حریم خصوصی افراد در فضای مجازی. چقدر این‌ها دقیق تعریف شده است؟ علی نیک نفس: خوشبختانه قانون در این بخش موارد نسبتا خوبی را پیش بینی کرده است. قانون گذار در مواد ۱، ۲، ۱۶ و ۱۷ قانون جرایم رایانه‌ای مصوبه سال ۱۳۸۸ بحث حریم خصوصی، دسترسی غیرمجاز که اطلاعات اشخاص را مدنظر قرار داده و علاوه بر آن در قانون مجازات اسلامی هم می‌بینیم این موضوع را قانون گذار پیش بینی کرده است. هدف عمده سایت پلیس فتا این است که فرهنگ سازی را در اختیار افراد انجام دهد که حریم خصوصیشان را در اختیار عموم قرار ندهند در حالی که وظیفه پلیس فرهنگ سازی نیست. سوال: آیا در قوانین و مقررات خلا احساس می‌کنید؟ محمدصالح مفتاح: متاسفانه ما تعریفی از حریم خصوصی نداشته و در این مورد دچار خلا هستیم. لایحه‌ای که بیش از ده سال پیش تدوین شده بود اما در ابتدای دولت نهم پس گرفته شد و ما دیگر قانونی با عنوان حریم خصوصی نداریم! البته ضوابط عامی از جمله دسترسی غیرمجاز تعریف شده اما مشخص نیست که چه چیزی مجاز است یا نیست؟ به علاوه مردم هم اطلاعی از قوانین فضای مجازی ندارند و این تصور باعث می‌شود که آن‌ها را نادیده بگیرند. سوال: با توجه به بحثی که راجع به نا‌آگاهی افراد و نا‌آشنا بودن کاربران با خط مشی شبکه‌های اجتماعی چقدر ما در مورد آموزش کار کردیم؟ محمدصالح مفتاح: به نظر من تقریبا در مرحله فاجعه باری قرار گرفتیم یعنی در عرصه مجازی عوام مردم ابزار را وارد کشور می‌کنند، مورد استفاده قرار می‌دهند و همیشه افراد دغدغه‌مند پشت این‌ها هستند که باید دغدغه سازی کنیم، البته هیچ وقت این اتفاق نمی‌افتد! هیچ دستگاه فرهنگی، وزارت ارشاد، صداوسیما و حتی پلیس برای فرهنگ سازی در زمین شبکه‌های اجتماعی کار جدی‌ای انجام نداده است. ما برای آینده این ابزار باید فکر اساسی‌ای کنیم. ما الان شورای عالی فضای مجازی در کشور نداریم. سه سال پیش بود که مقام معظم رهبری دستور دادند به تشکیل شورای عالی فضای مجازی و ما با ریاست رئیس جمهور و با حضور افرادی که همه در سطح درجه یک کشور محسوب می‌شوند، شورا را تشکیل دادیم اما نتیجه آن عدم تشکیل جلسات این شورا در دولت قبل و حاضر بوده است و قطعا کسی هم مسئولیتی در قبال آن ندارد. گاهی کشور با دعواهایی بین دستگاه‌های کشور مواجه می‌شود. در مورد موضوع شبکه‌های اجتماعی درگیری‌های قوه قضاییه و دولت را داشتیم که قوه قضاییه دستور به مسدودسازی شبکه‌های اجتماعی را می‌دهد و دولت مقاومت می‌کند و می‌گوید شما صلاحیت این موضوع را ندارید. در همین جاهاست که نیاز به شورای عالی فضای مجازی احساس می‌شود. سوال: به نظر شما فیلترینگ چقدر می‌تواند به ما برای مسدود کردن این شبکه‌های اجتماعی کمک کند؟ محمد صالح مفتاح: متاسفانه تاکنون می‌بینیم که سیاست‌های مسدودسازی شکست خورده است. هیچ کس مخالف اصل مسدود سازی نیست اما مشکل زمانی خودش را نشان می‌دهد که بقیه اجزای این سیستم جایگاه خودشان را درست انتخاب نکردن و آن کاری را که باید انجام نمی‌دهند. مثلا در حوزه فرهنگ کسی که وظیفه‌اش را انجام نمی‌دهد، در حوزه قانونگذاری که مغفول است یا حوزه تولید و محتوی که دسترسی کاربران به راحتی برای ورود به آن‌ها امکان پذیر نیست. در واقع اگر تنها ابزار ما فیلتر کردن باشد، به نتیجه نخواهیم رسید و در صورتی که به نتیجه می‌رسد که بقیه اجزای سیستم کار خودشان را به درستی انجام دهند. علی نیک نفس: امسال با شعار همدلی و همزبانی شروع شده و من امیدوارم این همدلی و همزبانی بین دستگاه‌های مسئول حوزه حاکمیتی، مردم و حاکمیت، مردم و مردم شکل بگیرد تا بتوانیم مشکلات و آسیب‌های این فضا را به حداقل برسانیم. امیدوارم با مراجعه مردم به سایت پلیس فتا و بخش همیاران پلیس که با رویکرد تعامل، همراهی و فرهنگسازی و آموزش راه اندازی شده است، با ما همکاری داشته باشند.