چگونگی نیت از زبان آیت‌الله جوادی آملی

فارس: واژه «عبادت» در اصل به نظر بسیارى از واژه شناسان به معناى «خضوع» است و طبرى در تفسیر «جامع البیان» مى‌گوید: اصل عبودیت که به نظر او شامل عبادت نیز مى‌شود، نزد همه عرب به معناى ذلت و خاکسارى است. ابوعلی سینا معتقد است: «العبادة هی غایة الخضوع و التذلّل؛ عبادت نهایت خصوع و فروتنی است» و شهید مطهری در تعریف عبادت آورده است: پرستش آن حالتی است که در آن، انسان یک توجهی می‌کند که از ناحیه باطن خودش به آن حقیقتی که او را آفریده‌است و خودش را در قبضه قدرت او می‌بیند، خودش را به او نیازمند و محتاج می‌بیند. در واقع سیری است که انسان از خلق به سوی خالق می‌کند. این امر اساساً قطع نظر از فایده و اثری که داشته باشد، خودش یکی از نیازهای روحی بشر است. آگاهی عمیق و بصیرت و اندیشه در دین، رمز ارزشمندی کارها و عبادات است و بدون آن عمل، فاقد ارزش لازم است لذا یکی از مواردی که می‌تواند ما را در انجام عبادت، راغب کند پی‌بردن به حکمت عبادات است. آیت‌الله جوادی آملی از جمله کسانی است که به طور مفصل درباره حکمت و فلسفه اعمال عبادی دین مبین اسلام سخن گفته است. آنچه در ادامه می‌خوانید به موضوع «جایگاه و تأثیر نیت» می‌پردازد که برگرفته از بیانات این عالم فرزانه است. * برتری نیت از عمل خدای سبحان در کتاب خود فرمود: «خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیبْلُوَکُمْ أَیکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»؛ مرگ و زندگی هر دو وسیله‌ی آزمایشند تا روشن شود که کدام یک از شما از نظر اعمال «احسن» از دیگران هستند. «عَمَلًا» نه بدان معناست که کدام یک از شما بیش از دیگران عبادت می‌کنید؛ زیرا سخن از کمیت نیست. شخصی از امام صادق (ع) درخصوص معنای آیه سؤال کرد، حضرت فرمود: کسی اهل ثواب و حقیقت است که بیشتر از خدا بترسد و دارای قلب خالص باشد. عمل وقتی خالص است که منظور انسان این نباشد که کسی از او تعریف کند. (نگوید که از ما تشکری نکردند) حیف است انسان عمل عبادی خالص انجام بدهد، آنگاه از دیگران توقع تشکر داشته باشد. حیف است که انسان آن مقام عظیم و بلند را با این توقع پست تنزل دهد. البته مدح و ثنای خدا مطلوب بندگان خالص خداوند است. پس آفرینش مرگ و زندگی برای این است که روشن شود چه کسی عملش به حقیقت و صواب نزدیکتر است. * «نیت خیر» از انجام کار آن بهتر است «نیت خیر» از انجام کار آن بهتر است؛ چون نیت اگر خالص و قوی بود انسان را وادار به کار می‌کند. نیز نیت مشکل‌تر از کار است. این که گفته‌اند: «نیَّةُ الْمُؤمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ»، نیت انسان مؤمن از عمل او بالاتر و بهتر است؛ یا گفته‌اند: «أفضل الأعمال أحمزها» هر عملی که دشوارتر باشد، ثوابش بیشتر است؛ بدان معنا نیست که ثواب و پاداش نیت در عین آسان بودن از ثواب عمل بیشتر است؛ زیرا این دو اصل دینی را وقتی کنار هم بررسی کنیم، نتیجه آن است که نیت بسیار مشکل است. اگر بهترین عمل دشوارترین اعمال باشد، نیت بهتر از عمل است؛ زیرا «أحمز الاعمال» یعنی از همه‌ اعمال سنگین‌تر و مشکل‌تر است. انسان‌ها ممکن است در جبهه‌ها شرکت کند و کشته هم شود، ولی کشته شدن خیلی سخت‌ نیست، «اخلاص العمل لله» سخت است. رام کردن دیو نفس و شیطان درون سخت است. لذا در این روایت حضرت فرمودند: نیت افضل از اعمال است. نیت چیست؟ از آنچه گذشت معلوم شد که نیت جان عمل است. اینکه می‌گویند در هنگام عبادت نیت کنید، به این معنا نیست که مثلاً هنگام خواندن نماز انسان در ذهن خود ترسیم کند که چهار رکعت نماز ظهر به جا می‌آورم «قربة الی الله». بلکه به تعبیر اهل معنا نیت است به حمل اولی؛ و غلفت است به حمل شایع. نیت، انبعاث و پرش روح است. اگر انسان از طبیعت پر کشید و بالا آمد، می‌گویند نیت کرده وگرنه اخطار حصولی و مفهوم ذهنی است و حداقل عبادت ما این است که واجب ادا شود و اعاده و قضا نخواهد. اما آن نیتی که باطن عمل به آن وابسته و از عمل بالاتر است، انبعاث روحی است که روح پرواز می‌کند؛ همان نیتی که از عمل برتر است. از این رو گفته‌اند: خدای سبحان را با نیت‌های صادق بخوانید. صحت عبادت مشروط به نیت است که بدون آن عمل باطل خواهد بود و چون نیت دارای درجاتی است، خود صحت هم مراتب دارد. از آن جا که مواقف مهم روز قیامت عبارت است از : آتش و بهشت رضوان و از طرفی نفس انسان دارای سه حالت شهوت، غضب و عقل کمال طلب است، لذا عبادت هم سه قسم و عبادت کنندگان به سه گروه تقسیم می‌شوند: گروهی خدای سبحان را به جهت ترس از جهنم و آتش عبادت می‌کنند که این عبادت بردگان است. گروه دیگر، خدا را برای رسیدن به بهشت و نعمت‌های آن عبادت می‌کنند؛ این عبادت بازرگانان و تجار است. و گروه سوم خدا را فقط برای محبت و دوستی به آن ذات متعالی عبادت می‌کنند؛ این بالاترین مرتبه عبادت است که از آن به عبادت احراز تعبیر شده است. همه‌ این عبادت‌ها صحیح است؛ ولی مراتب ثواب و پاداش آن یکسان نیست. پس نیت که همان قصد قربت است، جان و روح عمل بوده و از خود عمل بالاتر و مهم‌تر است؛ چون حیات و زندگی عمل به نیت بستگی دارد. و پاداش اعمال، براساس نوع نیت و قصد انسان، مراتبی گوناگون دارد. تاثیرگذاری انسان از نیت امام صادق(ع) فرمود: «ما ضَعُف بَدنٌ عما قویَت علیه النیّه» هیچ گاه بدن به موجب داشتن نیت قوی و بلند، ضعیف و ناتوان نخواهد بود. چون عمل ظاهری وصوری، وجوداً و عمدماً، تابع قصد قلبی است. هم از نظر قوت و ضعف چنین است. به طوری که اگر نیت و قصد محکم و قوی باشد، بدن ضعیف و ناتوان قادر بر کار مهم است، و چنانچه نیت ضعیف باشد، بدن نیرومند به ضعف می‌گراید. پس ارزش وجودی انسان به نیت او است نه به بدن. این حدیث، از روشن‌ترین احادیث وارده از ائمه معصومین علیهم‌السلام است که حد انسان را بیان می‌کند که انسان «حیوان ناوی» یعنی قصد کننده، است. و شاهد دیگر بر این که نیت و قصد انسان اصالت دارد، آن است که اگر این نیت محقق شده قوی گشت، نماز حالت مناجات به خود می‌گیرد و درواقع معراج شخص نمازگزار می‌شود. و هرگاه ضعیف شد و نمازگزار از آن غافل شد، حالت و رنگ نجوا و مناجاتی خود را از دست می‌دهد و نمازگزار مستحق «ویل» خواهد شد؛ چنانچه خدای سبحان فرموده: «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ، الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ، الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ، وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ»