هزینه‌های فرزند آوری، بار اقتصادی مضاعف بر دوش خانوارها/چرا طرح‌های دولتی نتوانست مردم را به فرزند دار شدن تشویق کند؟

گروه اجتماعی فردا: ازدواج و فرزند دار شدن از قدیم الایام در جامعه ایرانی پسندیده شمرده می‌شد. بعد از ورود اسلام به ایران نیز این مساله تقویت شد تا جایی که پیامبر اکرم (ص) ازدواج را باعث کامل شدن دین دانستند و فرزند هم برکت خانواده به حاب می‌آمد. برکتی که روزی خود را به همراه می‌آورد و دغدغه‌ای برای خانواده‌ها نداشت. این روز‌ها اما با تغییر سبک زندگی‌ها هم ازدواج سخت و تجملاتی شده است و هم زوج‌های جوان به فرزند آوری تمایلی ندارند تا جایی که هشدار‌ها در باره کاهش جمعیت نسل جوان جدی شده است. به همین دلیل است که در چند ماه اخیر تشویق به فرزند آوری این روز‌ها ورد زبان همه شده است از وکلای ملت گرفته تا جامعه‌شناسان و سیاسیون و مبلغین مذهبی. در واقع می‌توان گفت عملا از‌‌ همان زمانی که مقام معظم رهبری نسبت به کاهش جمعیت جوان در کشور اظهار نگرانی کردند هشدار‌ها درباره نرخ ازدواج و فرزند آوری در کشور جدی‌تر شد. با این حال جمعیت ایران رو به کاهش است و هشدار‌ها در این خصوص از مدت‌ها پیش آغاز شده است. با این حال اما با وجود همه تمهیدات دولت و مجلس برای باروری خانوار‌ها، از جمله ممنوعیت وازکتومی و راههای پیشگیری از بارداری و اعلام رایگان شدن زایمان طبیعی و دادن کمک هزینه برای فرزند چهارم به بعد، باز هم آمار باروری چندان مناسب نیست و از طرفی سقط جنین نیز زیاد است. طبق بررسی‌ها در وزارت بهداشت، سالانه یک میلیون و ۸۰۰ تولد وجود دارد یعنی در واقع یک و میلیون ۸۰۰ هزار خانم در سال باردار می‌شوند اما آمارسال ۹۱ نشان می‌دهد که یک میلیون و ۴۰۰ هزار نوزاد سالم به دنیا آمده است و ۴۰۰ هزار کودک با سقط عمدی یا غیر عمدی یا مرده زایی از بین رفته‌اند. این توصیه‌ها و هشدار‌ها اما در حالی است که رئیس مرکز آمار ایران با اشاره به نرخ باروری ۸/۱ درصدی در کشور، گفته: اگر این روند ادامه یابد در ۲۰ سال آینده جمعیت کشور به ۹۰ میلیون نفر و نرخ رشد جمعیت به صفر می‌رسد. با این حال اما به نظر می‌رسد طرح‌های تشویقی دولت برای فرزند دار شدن مردم کافی نیست و مشکلات اقتصادی مردم برای بچه دار شدن با این طرح‌ها بر طرف نشده است. مشکلاتی که می‌توان گفت دلیل اصلی بسیاری از خانواده‌ها برای عدم فرزند آوری هستند چرا که هزینه نگهداری یک بچه از خوراک و پوشاک گرفته تا هزینه‌های مربوط به بهداشت و تحصیل؛ آنقدر سر به فلک می‌کشد که فکر فرزند دار شدن رابرای بسیاری از زوج‌های جوان به رویایی دور تبدیل می‌کند. افزایش جمعیت در دهه 60 و وضعیت امروز این اتفاق اما در حالی رخ می دهد که افزایش سریع جمعیت در دهه 50 و 60 میلادی موجب شد در سال‌های 1355 تا 1365 نرخ 3.9 درصد در رشد موالید ثبت شود.رشدی که در شرایط درگیری کشور با خسارات ناشی از جنگ تحمیلی، مسؤولان وقت به فکر تشدید سیاست‌های کنترل جمعیت افتادند و شعار "فرزند کمتر، زندگی بهتر" بر در و دیوار شهر نقش بست؛ شعاری که در دهه 40 در راستای اجرای سیاست های تنظیم خانواده منتشر شد اما در دوران انقلاب و پس از آن کمرنگ شد و از اواسط دهه 60 دوباره پیگیری شد. دکتر علیرضا مرندی وزیر بهداشت کشور در دهه 60 و اوج دوران کنترل جمعیت، اقدام دولت وقت در اجرای سیاست‌های تنظیم خانواده را "کاری انقلابی" میداند که افزایش نگران‌کننده جمعیت در آن دوره را کنترل کرد. به گفته دکتر مرندی نرخ رشد جمعیت در آن زمان 9/3 درصد بود و این قاعده وجود دارد که هر 17 یا 18 سال جمعیت ایران، دو یا سه برابر شود یعنی اگر قرار بود این وضع ادامه پیدا کند، تخمین بزنید از آن تاریخ تاکنون جمعیت ایران به چه رقمی می‌رسید؟ در آن زمان کالاهای اساسی به صورت کوپنی ارائه می‌شد، مثلاً یک شانه تخم‌مرغ را باید با کوپن خریداری می‌کردیم و نصف تخم‌مرغ‌های آن نیز شکسته بود که باید آنها را دور می‌ریختیم. اما با اینکه در آن زمان وزیر بهداشت بودم به دلیل کمبود مواد غذایی، این تخم‌مرغ‌های شکسته را هم مصرف می‌کردیم. مدارس‌ چند‌شیفته بود و وضعیت بیکاری وحشتناک؛ شرایط اقتصادی نامناسب بود و بیکاری امنیت کشور را هم به مخاطره می‌انداخت. دکتر مرندی اما امروز معتقد است کاهش رشد جمعیت نیز به همان اندازه نگران‌کننده است و می تواند در دهه‌های آینده موجب کاهش جمعیت شود.با این حال و با وجود همه این هشدارها هنوز هم طرح های دولتی برای تشویق به فرزند آوری موفقیت آمیز عمل نکرده اند. چند قلو دار‌ها و دردسرهای بی‌پایان در این میان به عنوان مثال، خانواده‌های صاحب فرزندان چندقلو، همیشه با مشکلاتی مواجه بوده‌اند اما با وجود اعلام حمایت‌ها در راستای سیاست‌های جمعیتی به نظر می‌رسید بخشی از مشکلات آن‌ها حل شود اما چنین اتفاقی نیافتاد. اوایل دی ماه بود که رئیس سازمان بهزیستی کشور از ارائه خدمات ویژه به خانواده‌های دارای فرزندان ۳ قلو و بالا‌تر خبر داد. گفته شد، این خدمات شامل کمکهای نقدی بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان و کمکهای غیر نقدی شامل سبد غذایی می‌شود. همایون هاشمی در این خصوص گفته بود: پیرو ملاقاتی که با یکی از خانواده‌های دارای فرزندان چهارقلو داشتیم برای ارائه خدمات ویژه به این خانواده‌ها تصمیماتی گرفته شد. این خدمات شامل کمک‌هزینه حق پرستاری به صورت ماهیانه حدود ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان، سهمیه شیرخشک، ارائه سبدهای غذایی به خانواده و ماهیانه ۵۲ هزار تومان به هر یک از نوزادان این خانواده‌ها خواهد بود. وی ادامه داده بود: همچنین یکی از کمک‌های عمده سازمان بهزیستی به این خانواده‌ها کمک‌هزینه تامین مسکن آنهاست. هر چند این کمک‌ها در مقایسه با هزینه‌هایی که امروز فرزنددار شدن به خانواده‌ها تحمیل می‌کند بسیار کم است اما در هر حال این کمک‌های ناچیز نیز می‌تواند از بار اقتصادی روی دوش خانوار‌ها کم کند. این در حالی است که بسیاری از خانوار‌ها هستند که با وجود داشتن چند قلو و وعده‌های دولت، کمک هزینه‌ای دریافت نمی‌کنند. نمونه آن هم خانواده‌ای در رباط‌کریم است که به تازگی صاحب فرزندان سه قلو شده که با همه هیاهوی مقامات آه در بساط ندارند. فرض کنید اگر سه نوزاد روزانه به اندازه ۱۰ هزار تومان شیر خشک بخورند و ماهانه هم ۳۰۰ هزار تومان خرج‌تر و خشکی پوشکشان شود، تنها ۶۰۰ هزار تومان در ماه فقط برای این دو قلم جنس سه فرزند هزینه می‌شود اما این سه قلو‌ها در رباط کریم، غیر از ماهانه ۲۰ هزار تومان و سهمیه شیر خشک، چیزی دریافت نکرده‌اند و همین امر نشان می‌دهد خدمات دولت به اینگونه خانوار‌ها چقدر ضعیف است. رایگان شدن زایمان طبیعی و فرزند آوری در این میان اما زایمان طبیعی خدمت دیگری بود که از سوی دولتی‌ها رایگان اعلام شد تا بانوان را به بارداری تشویق کند. همین چند و قت پیش بود که بنا به گفته معاون درمان وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، با اختصاص سهم سلامت از هدفمندی یارانه‌ها، زایمان طبیعی رایگان شد. این اتفاق اما در حالی رخ داده که بسیاری از زایمان‌ها در کشور سزارین است. البته با پیشرفت دانش و تکنولوژی و استفاده از روش سزارین فرض بر این گرفته شد که سزارین مرگ و میر کودکان و مادران را کاهش می‌دهد اما، دیری نگذشت که پزشکان به برتری زایمان طبیعی به سزارین تاکید کردند. اکنون بیش از ۵۰ درصد زایمان‌های کشور به روش سزارین انجام می‌شود و ایران رتبه‌های اول شاخص سزارین در دنیا را به خوداختصاص داده است. این درحالی است که استاندارد سازمان بهداشت جهانی ۱۰تا ۱۵ درصد است و برای همین وزارت بهداشت قصد دارد با رایگان کردن زایمان طبیعی هم گامی برای پایین آوردن هزینه خانوار‌ها در فرزند آوری بردارد و هم زایمان طبیعی را که برای مادر مفید‌تر است نهادینه کند که البته بی‌تردید نهادینه کردن این فرهنگ، به چیزی بیشتر از رایگان شدن زایمان طبیعی نیاز دارد. فرزند چهارم به بعد کمک هزینه می‌گیرند به تازگی نیز در ادامه این سیاست‌ها به تازگی روابط عمومی سازمان تامین اجتماعی اعلام کرده: کمک هزینه بارداری بابت فرزندان چهارم و به بعد نیز پرداخت می‌شود. این خبر در حالی اعلام شده که بر اساس قانون اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده و هم راستا با سیاست‌های کلان کشور مبنی بر افزایش جمعیت، این سازمان محدودیت‌های قانونی تحت پوشش قرار گرفتن بیمه فرزندان چهارم و به بعد و همچنین محدودیت درپرداخت کمک هزینه ایام بارداری و دیگر مزایای قانونی به این بیمه شدگان را لغو کرده است. برای دریافت کمک هزینه بارداری بیمه شدگان این سازمان باید ظرف یک سال پیش از زایمان، حق بیمه ۶۰ روز کار را به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت کرده باشند، در مدت استراحت مشغول کار نبوده، مزد یا حقوق دریافت نکرده باشند و در تاریخ اعلام بیماری، مشغول به کار بوده و یا در مرخصی استحقاقی باشند. لازم به ذکر است میزان کمک هزینه بارداری، معادل دو سوم آخرین مزد یا حقوق بیمه شده با در نظر گرفتن روزهای استراحت است که از اولین روز شروع استراحت، محاسبه و پرداخت می‌شود. مدت مرخصی زایمان برای مادرانی که فرزاندانشان را از شیر خود تغذیه می‌کنند، شش ماه است که سه ماه آن باید بعد ازتاریخ زایمان باشد. افزایش مرخصی زایمان برای افزایش باروری همچنین براساس مصوبه سال ۸۶ مجلس شورای اسلامی، مدت استراحت دوران بارداری، زایمان و شیر دهی (موضوع ماده ۳ قانون ترویج تغذیه با شیر مادر) از چهار به شش ماه افزایش یافته است. مدت مرخصی زایمان برای وضع حمل‌های دوقلو شش ماه و برای زایمانهای سه قلو یا بیشتر یکسال خواهد بود. از سوی دیگر، چنانچه بیمه شده زن در طول دوره بارداری به عوارضی دچار شود که سلامتی مادر و فرزند را تهدید کند و طبق نظرپزشک معالج و تائید شورای پزشکی سازمان نیاز به استراحت پزشکی داشته باشد، غرامت دستمزد این ایام پرداخت خواهد شد. آیا این نوع تمهیدات برای تشویق به فرزند آوری کافی است؟ هر چند دولت و در کنار آن مجلس تلاش خود را برای افزایش نرخ فرزند آوری آغاز کرده‌اند اما نکته اینجاست که همه این تمهیدات به بعد از ازدواج باز می‌گردد و این در حالی است که بسیاری از جوانان برای مرحله اول یعنی ازدواج با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند. گرانی مسکن، بیکاری و مهریه بالا و جهزیه گران همه و همه باعث شده تمایل جوانان به ازدواج کم شود تا جایی که معاون ساماندهی امور جوانان وزیر ورزش و جوانان به تازگی اعلام کرده: «درحال حاضر بیش از ۱۰ میلیون جوان ایرانی مستعد و دارای شرایط ازدواج هستند اما به‌صورت مجردی زندگی می‌کنند» و به این ترتیب وقتی ازدواجی نباشد از فرزند آوری خبری نیست هر چند زایمان رایگان باشد یا وازکتومی ممنوع شود! از سوی دیگر، فرزندآوری با توجه به وضع مالی طبقه‌های پایین دست جامعه ایران به یک مشکل جدی تبدیل شده است چرا که آمدن فرزند مساوی است با سخت‌تر شدن چرخاندن چرخ زندگی و شاید ایجاد امکانات تحصیلی رایگان، بهداشت و درمان رایگان، دادن کمک هزینه‌های واقعی و حل کردن مشکل مسکن بتواند، خانوار‌ها را به داشتن فرزند ترغیب کند. قرایی مقدم: باید وضعیت اقتصادی زوج های جوان بهبود یابد تا جمعیت زیاد شود در این میان، دکتر امان الله قرایی مقدم، جامعه شناس و استاد دانشگاه نیز معتقد است: مشکلات اقتصادی، مهم ترین مشکل خانواده های به خصوص زوج های جوان برای فرزند آوری و حتی ازدوا ج است. او در این خصوص به خبرنگار فردا می گوید: هرچند سیاست‌های تنظیم خانواده توانست به خوبی طی یک دهه رشد افسارگسیخته جمعیت را مهار کند اما بعد از مهار، شیب کاهشی فرزندآوری ادامه پیدا کرد و حالا سیاست های دولت ها برای افزایش جمعیت جواب گو نیست . در واقع امروز وضعین مانند دهه 60 نیست که مردم به یک شعار و چند برنامه تلویزیونی فرزند کمتر را به زندیگ خود وارد کنند. این استاد دانشگاه ادامه می دهد: هزینه مسکن، ازدواج، جهزیه، مهریه های سنگین آنقدر زیاد است که اگر چاشنی بیکاری هم به ان اضافه شود اصلا ازدواجی در کار نخواهد بود که فرزندی در کار باشد. قرایی مقدم می گوید: وقتی زایمان طبیعی رایگان می شود اما کسی ازدواج نمی کند این یعنی شکست سیاست ها.وقتی کسی ازدواج می کند اما مسکن ندارد و در خانه پدری مجبور به زندگی کردن است ممنوعیت وازکتومی نمی تواند برایش کارساز باشد! او در پایان تاکید می کند: هر چند نمکی شود از نقش ورود فرهنگ غربی و تغییر سبک زندگی ها گذشت، اما در هر حال مشکل مردم ما بیشتر اقتصادی است وگرنه ما مردم فرزند دوستی هستیم!