ژئوپلیتیک شیعه واقعیت خاورمیانه

سرویس سیاسی «فردا» - حضور 20 میلیون نفری در روز اربعین به عنوان نمادی بی‌نظیر از واقعیت جدید خاورمیانه یعنی ژئوپلتیک شیعه است. این حضور اینترناسیونالیستی دارای پیام‌های واضحی برای ناظران و کارشناسان مسائل خاورمیانه چه در داخل عراق و چه در سطح منطقه است که بی‌شک اصلی‌ترین مخاطب این پیام تروریست‌هایی هستند که چند صد کیلومتر آن طرف‌تر در حال جنگ با ارتش عراق هستند. پ در همین راستا میزگردی با حضور‌ دیاکو حسینی استاد روابط بین الملل و شعیب بهمن کارشناس مسائل ژئوپلتیک برگزار کرد که متن کامل این میزگرد در زیر آمده است: * برگزاری راهپیمایی بزرگ اربعین بهانه‌ای شد تا بخواهیم مداقه‌ای داشته باشیم درباره مفهوم ژئوپلتیک شیعه که از دهه 80 مطرح شد و نویسندگانی چه در داخل و چه در خارج از ایران درباره آن نظر دادند ولی احساس می‌شود که این مفهوم نیاز به بازبینی دارد، شما چگونه این مفهوم را تحلیل می‌کنید؟ حسینی: دو استنباط می‌توان از ژئوپلتیک شیعه داشت، برداشت اول این است که ایران به عنوان محور شیعیان شروع به تحریک شیعیان منطقه برای بازخیزی می‌کند و از آنها به عنوان ابزار بهره می‌برد که مماس با مفهوم هلال شیعی است که توسط زبیگینو برژنسکی و ملک عبدالله پادشان اردن مطرح شد که هدف از آن دامن زدن به ایران هراسی است. این استنباط از ژئوپلتیک شیعه در راستای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیست چرا که در تضاد با مفهوم وحدت اسلامی است که جمهوری اسلامی همواره به آن تاکید داشته است. برداشت دوم از ژئوپلتیک شیعه آن است که شیعیان متأثر از فاکتورهای جدید بازخیزی هویتی، به دنبال احیا حقوق شهروندی خود و بازسازی نظام‌های حاکم بر پایه اصول تشیع همچون عدالت و ظلم‌ستیزی هستند. این استنباط مماس ارزش های جهانی و اصول دموکراتیک است. اگر برداشت اول که توسط دشمنان مطرح می‌شود مورد توجه قرار گیرد در واقع بازی در زمین دشمنان است ولی برداشت دوم همسو با اصول اهداف سیاست خارجی ایران است که همواره بر حمایت از ملت‌های مظلوم برای رسیدن به حقوق خود گام می‌دارند. این برداشت از ژئوپلتیک شیعه مفهوم متکامل است و دشمنان این نگاه به ژئوپلتیک شیعه مطرود خواهند بود چرا که با ارزش‌های جهانی چون حق تعیین سرنوشت فراتر از مرزها دارای مقبولیت است.انقلاب اسلامی ایران در ژئوپلتیک شیعه اثرگذار بوده چرا که این انقلاب بر روی شیعیان تأثیر گذاشته و الهام‌بخش بوده ولی این الهام‌بخشی به معنای تحریک نیست. انقلاب اسلامی از بازخیزی طبیعی مردمی که حقوشان در بحرین و یمن سرکوب می‌شود و برای دفاع از حقوقشان برخواسته‌اند حمایت می‌کند. غربی‌ها تلاش می‌کنند تا تحولات خاورمیانه را جنگ شیعه و سنی نام نهند ولی این چنین چیزی صحت ندارد و در واقع این تلاش برای دفاع از حقوق خود است در حقیقت دعوای شیعه و سنی نیست بلکه جنبش اجتماعی برای مقابله با زورگویی‌هاست. این برداشت باید توسط دستگاه تبلیغات ایران مطرح شود که بازخیزی شیعه در مقابل با اهل تسنن نیست چرا که این همان مفهومی است که دشمنان اسلام آن را مطرح می‌کنند. بهمن: دو نگاه درباره ژئوپلتیک شیعه مطرح است، اول اینکه دسته‌ای می‌گویند با توجه به پراکندگی و وضعیت دست پائین سیاسی و اجتماعی شیعیان در بسیاری از کشورها و نبود عناصر تشکیل‌دهنده ژئوپلتیک نمی‌توان از واژه‌ای تحت این عنوان صحبت کرد که از سوی برخی متفکرین ترویج می‌شود. برخی دیگر هم ژئوپلتیک شیعه را همان هلال شیعه تفسیر می‌کنند که بر این اساس قدرت شیعه در تضاد با اهل سنت ترجمه می‌شود و بازخیزی شیعیان در عراق، لبنان و بحرین برایشان خوشایند نیست اما دیدگاه جمهوری سالامی این است که ژئوپلتیک شیعه زیر مجموعه جهان اسلام است و در این تفسیر برخلاف تعریفی که دشمنان اسلام در راستای واگرایی مطرح می‌کنند ژئوپلتیک شیعه پرچم دار وحدت مسلمین و بیداری است که بر همین اساس ایران از گروه‌های سنی همچون حماس هم حمایت می‌کند که در جهات مخالف ظلم و استبداد است. متاسفانه امروز دیدگاه‌ها درباره ژئوپلتیک شیعه بیش از آن که منطبق بر واقعیت‌ها باشد بر منافع حاکمان و غرض‌ورزی‌ها انطباق دارد. ایران هدفش ارتقا جایگاه جهان اسلام در نظام بین‌المللی است که در این راستا از مسیحیان لبنان تا اهل تسنن فلسطین از این حمایت برخوردارند. * مفهوم ژئوپلتیک شیعه را در شرایطی که برخی طرف‌ها تلاش می‌کنند تا آنرا در تقابل با اهل سنت تعریف کنند چگونه می‌توان تئوریز کرد؟ حسینی: ژئوپلتیک شیعه باید در چارچوب وسیع‌تر با عنوان «ژئوپلتیک رهایی بخشی» تفسیر شود. رهایی بخش از نظام‌های سیاسی فاسد و غیر دموکراتیک که گروه‌ها و اقلیت‌های غیر همراه را سرکوب می‌کنند. ژئوپلتیک رهایی بخش هدفش مقابله با زور، دخالت خارجی و سرکوب است و ایران در این میان با حرکتی انسانی از این تحرک حمایت می‌کند. موضوع ایران شیع نیست بلکه حمایت از یک عقیده است که حمایت از حق و مظلوم است و تلاش ایران در سه دهه گذشته در همین راستا بوده است. *ایران چگونه می‌تواند حمایتی سازنده و درست از ژئوپلتیک شیعه داشته باشد؟ حسینی: این حمایت باید متوازن باشد نه آرمان از توانایی‌ها سبقت بگیرند و نه توانایی‌ها به دلیل پیگیری نکردن آرمان‌ها هرز برود.حمایت باید بر محور ژئوپلتیک رهایی بخشی متمرکز باشد. بهمن: اگر بخواهیم تفسیری موسع از ژئوپلتیک شیعه داشته باشیم باید آن را در چارچوب ژئوپلتیک انتقادی مورد بررسی قرار دهیم در آنجایی که در ژئوپلتیک انتقادی جدای از فاکتورهای عینی، فاکتورهایی چون باورها و اعتقادات را هم مدنظر قرار می‌دهد و تنها ساختارهای عینی شکل‌دهنده موقعیت ژئوپلتیکی یک کشور نیستند بلکه ساختارهای هویتی نیز هستند. اکنون رقابت ژئوپلتیک میان سه کشور ایران ترکیه و عربستان شکل گرفته که نباید این رقابت در ایران دامن زده شود چرا که می‌خواهند این رقابت را به دعوای شیعه و سنی تعبیر کنند. *کانون ژئوپلتیک شیعه منطقه خلیج فارس است که با توجه به سیاست محور شرق آمریکا و کاهش حضور نظامی این کشور آبستن تحولات جدیدی خواهد بود، چشم‌انداز خلیج فارس را در آینده چگونه می‌بینید؟ حسینی: 4 درصد نفت جهان از تنگه هرمز عبور می‌کند؛ رابرت کاپلال می‌گوید که اگر خاورمیانه را یک تخم‌مرغ تصور کنید خلیج فارس زرده این تخم‌مرغ است اگر با چنین منظری نگاه کنیم در می‌یابیم که قدرت امریکا در حال افول است و همزمان کاهش وابستگی نفتی آمریکا بر خاورمیانه است که این مصادف با قدرت افزایی چین است که نوعی جابجایی «تکتونیک» را در خلیج فارس در پی خواهد داشت. امروز آمریکا در حال خروج از بحرین و انگلیس به دنبال احداث پایگاه جدید است که شروع عقب‌نشینی آمریکا و نوعی صرفه جویی نظامی این کشور است. مسئله بحرین در گرو این مسئله (حضور آمریکا) و حمایت بی‌چون و چرا از رژیم آل خلیفه است. اگر آمریکا به تدریج عقب‌نشینی کند، یکی از اهدافشان حفظ امنیت ناوگان پنجم در صورت سقوط منامه است و حالا انگلیس با این گمان که روابط بهتری با اعراب جنوب خلیج فارس دارند، وارد شده‌اند و کمی از اسرائیل فاصله گرفته‌اند و همچنین تنش‌زدایی با ایران و گشایش سفارت در تهران هم در همین راستا قابل تحلیل است و انگلیس در حال بازگشت است و بازخیزی شیعیان در این شرایط وابسته به درکشان از منافع خود است. امروز آمریکایی‌ کم‌کم درک می‌‌کنند که بخاطر یک پایگاه نمی‌توان یک ملت را از داشتن حکومت محروم کرد. آینده بحرین روشن است و درک واشنگتن از امنیت در خلیج فارس بهبود یافته است. بهمن: تشیع یک واقعیت است که از دیوار چین تا مدیترانه حضور دارد چه شبه قاره و چه آسیای مرکزی و قفقاز حضور دارند ولی کانون شیعیان خلیج فارس است و در زیر سیستم‌های مهم نظام بین‌المللی نقش دارند. شیعیان 70 درصد جمعیت سواحل خلیج فارس و در میادین نفتی حضور دارند. مناطقی که مرکز ثقل دیدگاه قدرت‌های بزرگ بوده است. اگر این ویژگی‌های مادی در کنار ویژگی‌های معنوی شیعیان همچون ظلم ستیزی و عدالت طلبی و انتظار قرار گیرد در می‌یابیم که آنها دارای یک ویژگی بارز خواهند شد. در این میان وقوع دو عامل یعنی انقلاب اسلامی در ایران به عنوان الگو برای شیعیان و دیگر افزایش ارتباطات و گسترش اطلاعات در میان شیعیان صورت باعث تحول در دیدگاه شیعیان شده است؛ مردم شیعه جزایر متروک و جدا از هم نیستند و با یکدیگر ارتباط دارند. در کنار این دو تحولاتی چون سرنگونی صدام و جنگ 33 روزه و انقلاب‌های عربی نشان می‌دهد که شیعیان به قدرت خودشان پی برده‌اند. در سال‌های اخیر شیعیان یک بازخیزی پیدا کرده‌اند و در صورت رسیدن شیعیان به حقوقشان در بحرین و یمن حلقه‌های جدا افتاده ژئوپلتیک شیعه تکمیل خواهد شد. * هویت شیعه در عصر کنونی که جهانی شدن و بین‌المللی شدن با سرعت در حال پیش رفتن است چگونه ارزیابی می‌کنید؟ حسینی: شیعیان همانند بسیاری از ملت‌های منطقه از فقدان دولت ملت رنج می‌برند. بازگشت به تشیع به عنوان هویتی قدیمی‌تر نباید منجر به تشنج در منطقه شود. ایران باید به کشورسازی در منطقه کمک کند هرچقدر دولت‌های ورشکسته در اطراف ایران افزایش یابد امنیت و ثبات از منطقه رخت برمی‌بندد و برخلاف منافع امنیتی و سرزمینی و اقتصادی کشور است. بهمن: باید میزان خودآگاهی شیعیان در کشورهایشان را مورد توجه قرار داد. شیعیان در بسیاری از مناطق باید به سطحی از آگاهی برای درک حقوقشان برسند ولی نباید به غیریت‌سازی توجه شود و تفسیری موسع از ژئوپلتیک شیعه به عنوان بخشی از ژئوپلتیک اسلام داشته باشیم و فرا شیعه‌گری باید مدنظر قرار گیرد. ولی این واقعیت دارد که ایران کانون شیعیان است. راهپیمایی اربعین تجلی قدرت برای شیعیان است و چه قدرتی بالاتر از این می‌توان مطرح کرد. تعداد افرادی که در این راهپیمایی حضور دارند از تعداد حاضران در حج بیشتر است که این نشان‌دهنده خودآگاهی و خودباوری شیعیان است که در عصر جهانی شدن در حال خودنمایی در عصر جدید هستند. منبع: فارس