کاش کشورها روی ثبت جهانی میراث حساس نمی‌شدند

مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غرب و مرکزی آبان ماه سال 91 در حالی افتتاح شد که کشورهای دیگر سعی داشتند این امتیاز را متعلق به خود کنند اما ایران به عنوان پنجمین کشور موفق به راه‌اندازی این مرکز منطقه‌ای در جهان شد. یکی از عمده کارهای این مرکز آن است که باید بتواند میراث ناملموس کشورهای دیگر را شناسایی و به کشورهایی که همان میراث را در فهرست در خطر قرار داده اند معرفی کند و روشهای پاسداری از آن را یاد دهد در عین حال به کشورهای حوزه آسیای مرکزی و غربی خدمات آموزش دهد که چطور از میراث ناملموس کشورشان پاسداری کنند اما برخی در ایران تصور می کنند که فعالیت های این مرکز محدود به ایران است و باید بتواند میراث ناملموس ایران را در فهرست میراث جهانی ثبت کند و اگر در این راه موفق نشد، مقصر است. اما یدالله پرمون که مسئولیت این مرکز را به عهده گرفته در عنوان کرد که این مرکز جهانی، و زیر نظر یونسکوست و باید فقط در چارچوب وظایفی که یونسکو تعریف کرده فعالیت کند.

* چند روز دیگر سومین سال افتتاح مرکز میراث ناملموس است اما هنوز پس از گذشت این مدت فعالیت چندان محسوسی را از این مرکز ندیده ایم به طوری که حتی رئیس کمیسیون ملی یونسکو در ایران هم چندی پیش از عدم فعالیت این مرکز انتقاد کرده بود، علت چیست آیا یونسکو بابت مسکوت ماندن فعالیت هایتان در این مدت اخطاری نمی دهد؟

- یدالله پرمون، مدیر مرکز مطالعات منطقه ای پاسداری از میراث ناملموس در آسیای غرب و مرکزی: یکی از دلایل این بود که ترجیح دادیم به جای اینکه عجولانه وارد عمق کار شویم و کار نسنجیده ای انجام شود که فردا جوابگو باشیم تصمیم گرفتیم کار را اصولی پیش ببریم منظور این است که مقدمات امور را فراهم کنیم یکی از آن کارها مستقر شدن در یک مکان بود که همین موضوع وقت زیادی از ما گرفت. پیگیری دریافت اعتبارات تخصیصی، استخدام و تربیت نیروی انسانی و تدوین مجموعه اسناد پایه مرکز شامل اساسنامه مجموعه قوانین و مقررات مرکز شامل آیین نامه معادلاتی استخدامی و... است. رایزنی با یونسکو درباره برنامه ریزی فعالیت های متعارفی که داریم از دیگر کارهاست. منتها برخی تصور می کنند یک مرکز پژوهشی راه اندازی شده و ما باید همایش بگذاریم و اساتید دانشگاه را برای حضور در این مکان دعوت کنیم. ولی نوع کار ما این طور نیست. کار ما توسط دفتری نزد یونسکو تعریف می شود که نامش دفتر برنامه ریزی کاربردی است. این مرکز اعلام می کند که ما اهداف بلند مدت و میان مدت داریم و براساس آن اهداف باید کار کنیم . از سوی یونسکو ارزیابی عملکرد می شویم و اگر از شرح وظایف مان تخطی کنیم باید جوابگو باشیم اگر مرکزی آموشی است حتما باید فعالیت آموزشی انجام دهد و اگر از آن تخطی کند، خلاف کرده است.

* شما گفتید که زمان زیادی را برای انتخاب مکان مناسب ویژه مرکز میراث ناملموس سپری کردید درحالی که سازمان میراث فرهنگی بناهای زیادی دارد که بلااستفاده مانده و کارآیی لازم را ندارند.

- این طور نیست روال اداری برای اختصاص یک بنا به این مرکز بسیار سخت بود اگر سازمان میراث فرهنگی بنایی داشته باشد که برای این مرکز مناسب باشد، یا درحال مرمت است و یا برای فضای اداری مناسب نیست. البته تا سال گذشته مدیریتی که حساسیت این موضوع را درک کند، وجود نداشت ولی اکنون معاون میراث فرهنگی کشور از آنجا که سالها در امور بین الملل با مسئولان و کارشناسان خارجی نیز مراوده داشته، با حساسیت این موضوع کاملا آشناست و کمک کرد تا این واگذاری انجام شد.

یکی دیگر از دلایلی که باعث شد تا این مرکز کارش را دیرتر شروع کند این بود که کارهای آن از طریق پژوهشگاه دنبال می شد. قبول دارم که زودتر می توانستیم کارها را انجام دهیم اما عملا از آذر سال 91 شروع به کار کردیم در این مدت دو جلسه شورای حکام نیز برگزار شد که در آن اسناد را تصویب کردند تصویب این اسناد نیز به ماهها زمان نیاز داشت. جرا که باید یک اساسنامه بسیار کاملی را ارائه می دادیم.

* مرکز میراث ناملموس چقدر در ثبت جهانی و پاسداری از میراث ناملموس ایران دخالت دارد؟

- شرح وظایف این مرکز تحقیق با محوریت پاسداری از میراث ناملموس عنوان شده است. یکی از کارهای مرکز این است که در سطح منطقه برنامه های پاسدارانه موفق در حوزه میراث ناملموس کشورها را شناسایی و مستند سازی کرده و به کشورهای دیگر معرفی کند. به عنوان مثال ممکن است در دو کشور یک میراث ناملموس مشابه وجود داشته باشد ولی در یک کشور این میراث در حال انقراض و در کشور دیگر نسل به نسل به حیات خود ادامه داد. در این جا مرکز میراث ناملموس اقدامات پاسدارانه از آن را شناسایی کرده و به کشوری که چنین میراثی را در معرض خطر قرار داده، معرفی می کند.

* اعتبارات مرکز مقوله 2 میراث ناملموس از کجا تامین می شود؟

- برند یونسکو به کشور درخواست کننده داده می شود تا آن مرکز ایجاد شود آن کشور نیز مکان استقرار و بودجه مرکز را تامین می کند. از سویی ایران پر توان ترین کشور در منطقه از لحاظ فرهنگ است و نیروی متخصص آن را نیز دارد بنابراین ردیف اعتباری جدایی برای مرکز در نظر گرفته می شود و سالانه طبق توافق انجام شده، مبلغی معادل 500 هزار دلار آمریکایی بودجه می گیرد. اما اختصاص کامل این مبلغ به توان کشور میزبان هم بستگی دارد و اگر قرار باشد کمتر از آن دریافت کند، فعالیت ها تقلیل می یابد.

* از آنجا که شما نیروی سازمان میراث فرهنگی بودید، نیروهای انسانی این مرکز نیز از سازمان تامین می شود؟

- ما کارمند سازمان میراث فرهنگی نیستیم ولی از نیروهایی استفاده کردیم که زبان یونسکو را بدانند برای آنها دوره های آموزشی نیز می گذاریم ولی از سازمان نیرو نگرفتیم. چارت سازمانی ما چابک است و باید تنها 14 نفر باشیم اکنون 7 نفر آماده به کار هستند.

* چرا انقدر نیروی انسانی مرکز کم است؟

- چون بودجه مرکز باید صرف فعالیت ها شود نه نیروی انسانی.

* پس چطور می توانید تمام برنامه هایتان را انجام دهید؟

- ما دبیرخانه ای فعالیت می کنیم. همچنین با بخش های دیگر مانند معاونت صنایع دستی همزیستی داریم به عنوان مثال در ساختمان تاریخی شقاقی معاونت صنایع دستی در طبقه دیگر کارگاه هنرهای سنتی برگزار می کند و ما هم در طبقه ای دیگر کارمان را انجام می دهیم.

* فعالیت های دیگر مرکز را توضیح دهید.

- وظیفه دیگر ما آگاهی افزایی و ظرفیت سازی است. آگاهی افزایی یعنی اینکه عموم مردم با ماهیت میراث ناملموس از طریق رسانه و برگزاری مسابقات و همایش ها و ... آشنا شوند. بعد فعالیت های ما کشوری نیست بلکه باید منطقه ای کار کنیم و به کشورهای دیگر نیز رفته و آنها را در حوزه مربوط به میراث ناملموس تقویت کنیم. چون ایران متعهد شده است که این خدمت را به کشورهای دیگر نیز بدهد. می توانیم در ازای خدمتی که به کشورهای دیگر می دهیم به صورت توافقی از آنها اعتباری نیز بگیریم ولی آن کشورها متعهد به پرداخت این اعتبار نیستند. اگر اکنون ایران بخواهد از داشتن این مرکز صرف نظر کند، کشورهای دیگر رقیب ایران در گرفتن این مرکز هستند.

ظرفیت سازی، تربیت نیروی انسانی متخصص یا بازتوانی نیروی انسانی متخصص یکی دیگر از کارهای مرکز میراث ناملموس است یعنی اگر کشوری نمی داند چطور سیاهه و پرونده میراثی بنویسد و بعد از ثبت چه اقدامی انجام دهند، باید برای آن کشور کارگاه آموزشی برگزار شود. در این مواقع یونسکو می گوید اگر کارگاه سیاهه برداری از میراث ناملموس تشکیل می دهید باید اعلام کنید که می خواهید آن کارگاه را در کدام کشور برگزار کنید.

موضوع دیگر پرداختن به زبان است. در منطقه آسیای مرکزی و غربی مشکل تفاهم ممکن است وجود داشته باشد. یکی از راه های حل این مشکل وارد کردن زبان فارسی در یونسکو است تا به دیگران شناسانده شود. در ساختار قانون برنامه توسعه اقتصادی و فرهنگی کشور منتهی به سال 1404 باید ایران نقش خود را به عنوان قدرت فرهنگی ابراز کند. وجود مرکز میراث ناملموس فرصتی است تا به عنوان یک کانون برای توسعه مسائل فرهنگی در منطقه ایفای نقش کند. این مرکز اکنون در حال کار کردن روی این مسئله است. مراکز مقوله دو مراکزی هستند که یونسکو به عنوان بازوهای منطقه ای از آنها استفاده می کند و این مراکز از بودجه آن کشور استفاده کرده و رابط بین کشور و یونسکو هستند. این مراکز با ابتکاراتی صلح و همگرایی در منطقه را افزایش می دهند. بنابراین نباید تعصب خاصی روی کشوری داشته باشند. اکنون معضل پرونده های ثبت این است که برخی از کشورها می خواهند میراثشان را انفرادی ثبت کنند اگر ثبت مشترک به کشورها یاد داده شود و بدانند که این نوع از ثبت میراث ناملموس چه امتیازی دارد، موجب ایجاد صلح بین کشورها خواهد شد و کشورهایی که به صورت انفرادی عمل می کنند نیز به ناچار به گروه می پیوندند.

* در این میان ممکن است که اختلافی بین دو کشور وجود داشته باشد و روال ارائه خدمات را تحت تاثیر قرار دهد به عنوان مثال ایران به عنوان مرکز، با یکی از کشورها در جنگ باشد در این صورت آیا ایران می تواند به کشور مقابل خدمات بدهد؟

- باید به مرکز میراث ناملموس به عنوان یک مرکز ایرانی نگاه کرد چرا که مواضع آن بین المللی است. مناقشات بین کشورها بسیار نادر است، وظیفه ما حکم می کند که به کشورهای حوزه آسیای مرکزی و غربی که عضو ما هستند، کمک کنیم حتی اگر با آن کشورها مشکل سیاسی داشته باشیم. اما در مقام عمل بالاخره ملاحظات و احتیاط ها تاثیر می گذارد. اکنون در دنیا مراکز مقوله 2 نزدیک به 10 مرکز شده اند. ممکن است در کشور A مرکزی ایجاد شود که با کشور B رابطه حسنه ای ندارد. یونسکو در این مواقع می گوید باید به کشور B سرویس لازم داده شود ولی لازمه این کار و ارسال کمک به کشور B عضو شدن آن کشور است به این ترتیب ممکن است چون روابط بین کشور A و B با هم خوب نیست کشور B عضو مرکز کشور A نشود .

* مدتی است که کشورها روی ثبت میراث ناملموس حساس شده اند و در صدد ثبت میراث به نام خودشان هستند مانند اتفاقی که برای چوگان و یا تار افتاد.

- ثبت یک اثر میراثی یکی از اقدامات جزئی نزد یونسکو است. تصویب کنوانسیون در کشور مرحله اول پاسداری از میراث ناملموس است پس از آن باید سیاهه ملی میراث ناملموس مشخص و پس از آن این میراث ثبت ملی شود و بعد شاخص ها را برای ثبت جهانی انتخاب کنند. پس از آن وارد مرحله گزارش دهی ادواری می شوند. بعضی وقت ها کشورها آنقدر به ثبت جهانی اهمیت می دهند که مرکز یونسکو چنین اهمیتی را برای آن قائل نیست. باید گفت آیا وقتی یک اثر ثبت می شود یعنی دیگر حفاظت از آن معنایی ندارد؟ این طور نیست فعالیت های بعد از ثبت از خود مقوله ثبت مهم تر است چون ثبت مقدمه پاسداری است. خیلی وقت ها ثبت جهانی موجب تنش شده است و باعث شده سازمان یونسکو بگوید ای کاش کشورها روی ثبت این قدر تاکید نمی کردند. چرا که اکنون این موضوع دستاویزی برای رقابت بین کشورها شده است و یا برخی از کشورها با این کار می خواهند هویتی برای خودشان ایجاد کنند. وظیفه کشورها حفظ میراث ناملموس است و یکی از وظایف ما مشترک عمل کردن است. ای کاش تمام وجوه کنوانسیون نزد کشورهای عضو به اندازه ثبت میراث جلوه می کرد.

* شما اشاره کردید به اینکه یکی از کارهای مرکز ظرفیت سازی و آگاهی افزایی است. چطور این اقدام انجام خواهد شد درحالی که هنوز حتی سایت مرکز راه اندازی نشده است؟

- باید حساب شده عمل کنیم. مهندسی سایت میراث ناملموس در حال پیگیری است و این اقدام را یکی از برنامه های مهم سال 93 می دانیم. ما باید پله پله برنامه ریزی کنیم و برخی از رئوس عمده را به اطلاع شورای حکام برسانیم. امسال سومین نشست شورای حکام با هدف تصویب برنامه های مرکز برگزار می شود. یونسکو تاکید می کند برای اینکه گام مهمی برای پیشرفت داشته باشید باید ظرفیت سازی در مرکز انجام دهید به همین علت مدرسان یونسکو در کارگاههای آموزشی ویژه پرسنل مرکز شرکت می کنند. اجرای سایت مرکز و مدیریت آن طبق توافق ها انجام می شود. اکنون دو تقاضا برای برگزاری کارگاه از سوی تاجیکستان و عراق به دست ما رسیده است.

* در زمان افتتاح مرکز اعلام شد که قرار است به بحث ورود زبان فارسی به یونسکو اقداماتی انجام شود.

- ما تصمیم داریم نگاه خاصی به کشورهای فارسی زبان داشته باشیم به همین علت سعی کردیم شمار قابل قبولی از متون پایه و نظری در حوزه میراث ناملموس را برای کشورهای فارسی زبان تهیه کنیم چرا که اکنون جزوات و کتاب هایی با موضوع میراث ناملموس به زبان های عربی، فرانسه ، اسپانیایی، روسی، چینی و کره ای نوشته شده است ولی کتابی به زبان فارسی نداریم و جای کشورهای فارسی زبان در یونسکو خالی است.

* این مرکز چه کمکی به ایران در زمینه ثبت میراث ناملموس می کند؟

- فرم های میراث ناملموس در سازمان یونسکو هر سال تغییر می کند و لازم است تا کارشناسان این حوزه با تغییرات اعمال شده آشنا شوند. به سازمان میراث فرهنگی پیشنهاد دادم که باید پرونده های میراث ناملموس به گونه ای تدوین شود که اگر خواستیم هر یک از آنها را در فهرست میراث جهانی ثبت کنیم فقط لازم باشد که به انگلیسی ترجمه شود همچنین می توان افرادی را تربیت کرد که بتوانند در تدوین پرونده های میراث ناملموس سازمان میراث فرهنگی را یاری دهند. اولین کارگاه ها در این زمینه تدوین فهرستی از مواریث موسیقایی است در کل کشور مجموعه بزرگی از افراد هستند که آمادگی دارند در حوزه ثبت میراث ناملموس فعالیت کنند بنابراین اگر دست اندرکاران ثبت محدود هستند می توان در چند سال آینده آنقدر نیرو تربیت کرد که در این زمینه مشکلی نباشد. همچنین سازمان یونسکو برای درج فهرست میراث در حال انتظار هیچ محدودیتی ندارد ولی هنوز میراث ناملموس ایران تکمیل نیست. اکنون در اقدام اولیه وارد حوزه موسیقی شده اند. چیزی که بر عهده من می تواند باشد این است که ایران جزء 20 کشور منطقه است و باید برای آن ظرفیت سازی شود همانطور که وظیفه داریم در کشورها کارگاه آموزشی برگزار کنیم در ایران هم می توان این کارگاه را برپا کرده و اطلاع رسانی کنیم.

کشور ما هم مانند دیگر کشورها نیاز به آموزش دارد و مرکز میراث ناملموس متعهد به دادن این آموزش است همچنین معاونت میراث فرهنگی و دفتر ثبت آثار تاریخی از ما خواسته اند که در پرونده های ثبتی به آنها مشاوره دهیم. این هم یک نوع ظرفیت سازی است همچنین در حوزه آگاهی افزایی قصد داریم برای بانوان و کودکان برنامه ریزی کنیم ما یک نقشه کاری داریم که شاخص ها و فعالیت ها را مشخص می کند.

* اگر یک مرکز مقوله 2 نتواند از عهده مسئولیتی که گرفته بربیاید، چه اتفاقی می افتد؟

یک دوره ارزیابی برای هر مرکز وجود دارد که فرصتی برای جبران می دهد اما اگر اتفاق خوبی در آن مدت نیافتد سازمان یونسکو نسبت به عدم همکاری با آن مرکز تصمیم می گیرد. ما امیدوار هستیم که از این به بعد گزارش فعالیت هایمان را به یونسکو ارسال کنیم قول می دهم سایت مرکز میراث ناملموس راه اندازی شود. باز هم می گویم که ما وابسته به سازمان میراث فرهنگی نیستیم آنها با ما تعامل دارند سازمان یونسکو از ما می خواهد که به دولت و سازمان میراث فرهنگی وابسته نباشد. سازمان میراث فرهنگی اکنون به ما میدان می دهد و اتفاقا فشار می آورد که حتما فعالیت هایمان را به سرانجام برسانیم اما متاسفانه برخی از افراد به دلیل عدم آگاهی تصور می کنند که ما باید فعالیت هایمان را محدود به ایران کنیم. در حالی که نوع فعالیت ما منطقه ای و بین المللی است.

* با توجه به مسئولیتی که در پژوهشکده مردم شناسی داشتید، در جریان میراث ناملموس نیز قرار گرفتید. روند ثبت میراث ناملموس در ایران روند مناسبی نیست چون نتوانستیم در چند پرونده موفق عمل کنیم.

- من متولی ثبت میراث ناملموس در ایران نیستم ولی در جریان همه ثبت های میراثی بوده ام حتی درباره پرونده هایی که به سرانجام نرسیده‌اند نظراتم را اعلام کرده ام ولی به آن توجهی نشده بود، مانند ثبت طب سنتی ایرانی.

منبع: مهر