شرایط صحت اعتکاف و مستحبات آن

مهر: اعتکاف در لغت به معنای اقامت کردن و ماندن در جایی و ملازم بودن با چیزی است، ولی در شرع مقدس اسلام، اقامت در مکانی مقدس به منظور تقرب جستن به خداوند متعال است. اعتکاف، فرصت بسیار مناسبی است تا انسانی که در پیچ و خم های مادی دنیا غرق شده، خود را بازیابد و به قصد بهره بردن از ارزش های معنوی از علایق مادی دست بکشد و خود را در اختیار پروردگار بگذارد و تقاضا کند که او را در راه راست ثابت نگهدارد تا بتواند به دریای بیکران انس و مهر خداوند که همه اش مغفرت و رحمت است، متصل شود. پیشینه اعتکاف اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، اگرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره ای از خصوصیّات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد. از زمانی که پیامبر اسلام (ص) اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی در میان مسلمانان رواج پیدا کرد. در حال حاضر مراسم اعتکاف در دهه پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله عربستان (مکه) با شکوه خاصی برگزار می شود. همه ساله خیل عظیم مسلمانان، که بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشکیل می دهند، از سراسر جهان به سوی مسجدالحرام می شتابند و در کنار خانه خدا معتکف می شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به منظور دست یابی به فضیلت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایام پربرکت را برای انجام عمره مفرده برمی گزینند. شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبر (ص) برگزار می شود. مسجد کوفه در عراق نیز سال های متمادی محل برپایی مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان بوده است. انبوه شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت (ع) در این مسجد مقدس معتکف می شده اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شرکت می کرده اند. زمان اعتکاف اعتکاف از نظر زمان محدود به وقت خاص نیست، تنها از آن رو که لازمه اعتکاف، روزه گرفتن است، باید در زمانی اعتکاف شود که شرعاً بتوان روزه گرفت. پس هرگاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است، ولی بهترین زمان برای اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان، و ایام البیض ماه رجب است. اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده سازی انسان برای درک لیلة القدر و بهره برداری از فیض این شب گران قدر، بی ارتباط نیست. در کشور ما اکنون اعتکاف در سه روز از ماه رجب بیش از اعتکاف در دهه پایانی ماه رمضان رواج دارد. و این سه روز از چند نظر حائز اهمیت است: اول آنکه ماه رجب، ماه حرام است و از روایات استفاده می شود که اعتکاف در ماه های حرام، نسبت به دیگر ماه ها از فضیلت بیشتری برخوردار است. ثانیا: روزه در ماه رجب دارای فضیلتی خاص است، زیرا ماه رجب ماه بزرگی است که مردم حتی در جاهلیت نیز حرمت آن را پاس می داشتند. اسلام نیز بر احترام و منزلت آن افزود. مکان اعتکاف اعتکاف از نظر مکان محدودیت خاص دارد. نظریه معروف آن است که اعتکاف تنها در یکی از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره) جایز است. امام رضا (ع) فرموده اند: «اعتکاف لیلة فی مسجد الرسول و عند قبره یعدل حجة و عمرة؛ یک شب اعتکاف در مسجد پیامبر و نزد قبر او معادل یک حج و یک عمره است، ولی گروهی از فقها اعتکاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نیز روا دانسته اند. البته در مورد مسجد جامع نیز برخی برآنند که بایستی به قصد رجاء و به امید این که شاید مطلوب درگاه الهی باشد، اعتکاف نمود. اعتکاف در سایر مساجد؛ مانند مسجد محله و بازار تنها به نظر شمار اندکی از فقیهان شیعه جایز است. مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه مسجدی است که معمولاً مردم بیشتری در آن جا گرد می آیند.به عبارت دیگر، مسجدی که اغلب اوقات بیشتر از سایر مساجد جمعیت داشته باشد. احکام اعتکاف اعتكاف، عملى مستحب است و با نذر، قسم، عهد و اجاره (انجام دادن آن به نیابت از شخصی دیگر)، واجب می‌شود (به لحاظ اينكه عمل به نذر، قسم، عهد و اجاره واجب است)؛ امّا اعتكافِ زن اگر با حقّ شوهر منافات داشته باشد، همچنين اعتكاف فرزند در صورتى كه موجب اذيّت پدر و مادر گردد، حرام می‌باشد. هرچند اصل اعتکاف، مستحب است و شخص معتکف می‌تواند در روز اوّل و دوم تا قبل از مغرب، از ادامه آن صرف نظر كند و اعتكاف را قطع نماید؛ ولی اگر روز دوّم را تا مغرب به قصد اعتكاف در مسجد توقّف نمود، اعتكاف روز سوّم بر شخص واجب می‌شود. و یا اگر به مدّت پنج روز در اعتكاف ماند، اعتكاف روز ششم واجب می‌گردد. شرايط صحت اعتكاف شرایط صحت اعتکاف عبارت‌اند از:‌ 1. ایمان 2. عقل 3. قصد قربت؛ پس اگر از روى ريا اعتكاف كند، يا قسمتى از آن‌را ريايى انجام دهد، باطل می‌شود. 4. نيّت اعتكاف و توقّف در مسجد قبل از طلوع فجر (قبل از اذان صبح) تا مغرب روز سوّم؛ و این‌که تعيين كند كه اعتكافش واجب است (كه با نذر يا غير آن واجب شده) و يا مستحبّ. 5. روزه گرفتن در ايّام اعتكاف. 6. اعتكاف كمتر از سه روز نباشد؛ ولى زيادتر از سه روز مانعى ندارد؛ هرچند مقدار زيادتر، يک روز، يا نصف روز باشد. پس اگر كمتر از سه روز نيّت كنند، اعتكاف باطل است. 7. در مسجد جامع باشد. 8. روزهاى اعتكاف را بايد به‌طور مستمرّ در مسجد توقّف كنند و نبايد از مسجد خارج شوند، مگر براى كارى‌ ضرورى؛ آن‌هم اگر طولانى شود به‌طورى كه صورت اعتكاف بهم بخورد، اعتكاف باطل می‌شود.[2] محرّمات اعتكاف 1. انجام رفتارهای شهوانی حتی نسبت به همسر؛ مثل لمس كردن‌ و بوسيدن از روى شهوت، ولى نگاه التذاذى به همسر حرام نيست، هر چند احتياط آن است كه از آن اجتناب شود. 2. بو كردن عطر و گیاهان و گل‌هاى خوشبو؛ اگر با لذّت باشد. 3. خريد و فروش؛ ولى اگر براى غذا و نيازهاى روزانه ناچار باشد و نتواند كسى را وكيل در خريد كند، می‌تواند به مقدار نیاز، خريد كند و حرام نيست. 4. بحث و جدال در مسائل دنيوى، دينى و علمى، در صورتى كه به قصد اظهار فضل و به منظور غلبه بر مخاطب باشد؛ ولى چنانچه به قصد اثبات حق و اظهار مطلب علمى باشد، مانعى ندارد. مستحبات اعتكاف بعضى از مستحبات اعتکاف چنین است: 1. اعتكاف در ماه رمضان بوده و بهتر است دهه آخر ماه آن باشد. 2. آداب و مستحبّاتى كه براى روزه ماه رمضان وارد شده، رعايت شود. 3. چشم، گوش، زبان و اعضا و جوارح را از زشتی‌ها و گناهان حفظ کند. 4. از خشم، غيبت، تهمت، حسد و نزاع دوری کند. 5. حلم، صبر، وقار، خشوع و خوف از خدا را پيشه كند و از اهل شرّ و افراد غير متّقى فاصله بگیرد. 6. به دعا و قرائت قرآن (از جمله اعمال ام داوود)و ذكر خدا مشغول باشد. از آن‌جا كه مراسم اعتكاف در مساجد و به صورت دسته‌جمعى برگزار می‌شود، لازم است اعتكاف‌كنندگان به وظايف اجتماعى و حقوق ديگران بيشتر توجه داشته، و آداب دعا و عبادات دسته‌جمعى را بهتر رعايت كنند. چه آنكه رعايت حال ديگران در هنگام استراحت و در رفت و آمدها و به خصوص در هنگام خواندن دعاها لازم و ضرورى است؛ و عقل، عرف و شرع بر آن سفارش‌ و تأكيد دارد. و در اين رابطه به دو نکته باید توجه بیشتری داشت: یکی اینکه بهترين دعاها، دعاى با خشوع و پنهانى است‌؛ و دیگر آنکه رعايت حقوق مردم مقدّم بر حق اللّٰه است‌. مثلاً اگر خواندن دعا با سر و صدا، موجب رنجش ديگران شده و حواس آنها را پرت می‌کند، باید از آن پرهیز شود و باید دانست در این موقعیت‌ها دعاى آرام و آهسته به مراتب افضل از خواندن دعا با صداى بلند و به صورت دسته‌جمعى است که موجب مزاحمت براى ديگران است.