آیا تحریم کامل روسیه امکان‌پذیر است؟/تاثیرات تحریم روسیه بر اقتصاد جهان

دکتر مهدی سنایی -سفیر ایران در مسکو: چندی است مسئله تحریم روسیه از جانب آمریکا و اتحادیه اروپا به موضوع مورد بحث رسانه‌ها تبدیل شده است. به همین دلیل در نوشتار پیش رو به بررسی این مهم پرداخته خواهد شد و گزیده ای از برداشتها تحلیلها در این زمینه ارایه خواهد شد.به منظور بررسی تاثیر تحریم‌های احتمالی بر روسیه ابتدا باید نوع تحریم‌ها و سپس توانمندی‌های اقتصادی روسیه جهت مقابله با آنها و میزان آسیب پذیری طرف مقابل از این تحریم ها مورد تحلیل قرار گیرد.بررسی هرچند مختصر این موضوع از پیچیده بودن آن حکایت میکند.به طور خلاصه می‌توان انواع تحریم‌های احتمالی اتحادیه اروپا بر روسیه را در چهار دسته قرار داد: تجاری،انرژی،سرمایه گذاری-صدور تکنولوژی و تحریم اعطای اعتبارات بانکی تحریم تجاری: این تحریم در دو شکل تحریم تجاری کامل و یا محدود و هدفمند اعمال می‌گردد.تحریم تجاری کامل گزینه‌ای است که احتمال وقوع آن به شدت پایین است. دلایل این امر را بدین شکل می‌توان توضیح داد:حجم تجارت خارجی روسیه و اتحادیه اروپا اگر چه تفاوت چشمگیری دارد اما از وابستگی متقابل برخوردار است.حجم تجارت خارجی روسیه درحدود850 میلیارد دلار بوده ولی حجم تجارت خارجی اتحادیه اروپا 3500 میلیارد دلار است که نشان از قدرت تجاری اقتصادی اتحادیه اروپا در مقایسه با روسیه است . در میان این حجم تجاری بالای اتحادیه اروپا، روسیه با اختصاص 10 درصد از این حجم تجاری به عنوان سومین شریک تجاری این اتحادیه به شمار می‌رود ( قابل ذكر است آمريكا با 61% و چين با 14% در جايگاه اول و دوم قرار دارند) و متقابلاً نیز اتحادیه اروپا در سال 2013 اولین شریک تجاری روسیه بوده است . شايان ذكر است بر اساس آمار رسمی گمرک روسیه ، حجم مبادلات روسيه با اتحادیه اروپا در سال گذشته 417 میلیارد و 500 میلیون دلار بوده است که از این مقدار صادرات روسیه 283 میلیارد دلار و واردات از اتحادیه اروپا 134 میلیارد دلار بوده است.در بين ساير شركاي تجاري روسيه پس از اتحاديه اروپا در سال 2013 مي‌توان به ترتيب از كشورهاي مشترك‌المنافع، چين، تركيه، ژاپن، آمريكا، كره جنوبي و... نام برد. اینک با توجه به وضعیت اقتصاد جهانی و بحران اقتصادی اروپا و با در نظر گرفتن جایگاه روسیه به عنوان سومین شریک تجاری اتحادیه اروپا، احتمال تحریم کامل تجاری روسیه دور از ذهن است زیرا در صورت اعمال این تحریم‌ها، برای اتحادیه اروپا نیز تبعات ناخوشایندی خواهد داشت و نمیتواند در کوتاه و میان مدت در دستور کار قرار گیرد. در خصوص تحریم‌های محدود و هدفمند نیز باید گفت در حال حاضر نیمی از محصولات صادراتی اتحادیه اروپا به روسیه شامل خودرو و ماشین الات حمل و نقل می شود ( پس از آن كالاهاي مصرفي(22%)، محصولات شيميايي و پتروشيمي(16%)، مواد خام(1%) و ساير كالا(11%) در جايگاه بعدي قرار دارد) و روسیه به عنوان دومین بازار بزرگ خودرو در دنیاست. با توجه به وضعیت اقتصادی اروپا، تحریم این محصولات به ضرر مالکان صنعت خودرو سازی اروپا خواهد بود زیرا آنها یکی از بزرگترین بازارهای خود را از دست می‌دهند. تحریم انرژی: در حال حاضر 76 درصد از واردات اتحادیه اروپا از روسیه مربوط به واردات انرژی شامل نفت، گاز است و کالاهای مصرفی(6%)، مواد شیمیایی (3%)، مواد خام(2%)، ماشین آلات(1%) و سایر موارد(12%) در جایگاه بعدی قرار دارند. در این میان آمارها نشان می دهد کشورهای عضو اتحادیه اروپا وابستگی شدیدی به واردات انرژی از خارج از حوزه دارند و مجموع مصرف نفت و گاز در سبد انرژی کشورهای عضو اتحادیه اروپا بیش از 60درصد می باشد(620 ميليارد دلار) و این در حالی است که بخش اعظمی از واردات انرژی اتحادیه اروپا از روسیه تامین می‌شود. قسمت عمده‌ای از نفت کشورهای اروپای شرقی و آلمان از خطوط انتقال نفت روسیه منتقل می‌شود به طوریکه سیستم فنی پالایشگاه های اروپایی با نفت اورال مطابقت داده شده است . چنانچه کشورهای عضو اتحادیه اروپا خرید نفت از روسیه را تحریم نمایند ابتدا می بایست هزینه های هنگفتی صرف ایجاد تغییرات فنی در پالایشگاه های خود نمایند و این برایشان به صرفه نخواهد بود. البته مشکل به اینجا ختم نمی‌شود. تحریم نفت روسیه بازارهای جهانی را نیز دستخوش تحولات شدیدی می‌کند زیرا روسیه همواره در شمار صادر کنندگان پیشرو در زمینه نفت بوده و با تولید بیش از 10.5 میلیون بشکه نفت در روز در رده‌های نخست جدول قرار دارد. تبعات تحریم نفتی روسیه علاوه بر خود روسیه به اقتصاد و صنایع کشورهای غربی سرایت خواهد کرد زیرا سایر کشورهای صادر کننده نفت توان جبران خلا ناشی از تحریم نفت روسیه را نخواهند داشت. در نتیجه این امر، روسیه به احتمال زیاد به بازارهای شرقی متمایل می‌شود و احتمالا بخشی از بازار شرق بخصوص چین را تصاحب خواهد نمود. اما تحریم گازی در مقایسه با تحریم نفت نتایج به مراتب دشوارتری برای اتحادیه اروپا ایجاد می‌کند زیرا وابستگی کشورهای اروپایی به گاز روسیه بیشتر از وابستگی نفتی است.هیجده کشور از اتحادیه اروپا از روسیه گاز وارد میکنند.میزان وابستگی برخی از این کشورها به گاز روسیه صد در صد یا هشتاد درصد است.در شرایطی که اقتصاد کشورهای اروپایی با بحران اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند، اقتصادهای آنان تحمیل فشار ناشی از تغییرات در حجم و قیمت انرژی را ندارد . علاوه بر آن مشکلاتی نظیر بعد مسافت و دوری راه ، عدم وجود امکانات حمل و نقل و تولید با تمام ظرفیت در میان سایر کشورها تولید کننده شرایط را برای اروپاییان دشوارتر می‌نماید. در این راستا کشورهای اروپایی با تدوین برنامه راهبرد انرژی از مدتها پیش در این فکر بوده اند که ارزش انرژتیک روسیه را کاهش دهند . از 11 بند راهبرد انرژی اروپا ، 4 بند مستقیما همکاری های انرژتیک با روسیه را هدف قرار داده است . سیاست متنوع سازی منابع تامین انرژی(طرح های خطوط لوله نابوکو،شل گاز امریکا و...)،اجرای موثر بسته سوم انرژی ( فشار به گازپروم جهت تجدید نظر در قراردادهای فروش گاز به کشورهای اروپایی و بازرسی های سرزده از دفاتر گازپروم)،تاکید بر توجه بیشتر به انرژی نفت و گاز شیل ،انتقال و ارتباط تمامی شبکه های گازو برق کشورهای عضو اتحادیه اروپا از این دسته اقدامات می باشند . کشورهای اروپایی برای جایگزین کردن گاز روسیه به چند منبع بالقوه فکر می کنند . استفاده از شل گاز که تاکنون در کشورهای اروپایی به بهره برداری تجاری نرسیده است اروپاییان را به این فکر انداخته که بتوانند شل گاز آمریکا را بصورت ال ان جی یا ال پی جی وارد اروپا نمایند . اقداماتی انجام شده ولی هنوز به بهره برداری نرسیده است .همچنین توسعه شل گاز در کشورهای عضو که بنظر می رسد تا سال 2015 به بهره برداری تجاری نخواهد رسید . تولید گاز در مناطق شرق دریای مدیترانه ( آبهای سرزمین فلسطین اشغالی ) که نیاز به سرمایه گذاری دارد و پس از آغاز سرمایه گذاری تا بهره برداری زمانی بین 2 تا 5 سال بطول خواهد انجامید و ایران که می بایست سرمایه گذاری در تولید و انتقال گاز صورت گیرد . نگرش سیاسی مقامات اتحادیه اروپا به مسائل اقتصادی باعث گردیده تاکنون از منابع گازی ایران استفاده بهینه نشود . البته ناگفته نماند که موضوع تحریم انرژی برای روسیه نیز بسیار نگران کننده است. در حال حاضر اقتصاد روسیه به میزان قابل توجهی به درآمدهای حاصل از فروش نفت و گاز وابسته است و هر گونه خللی در این امر، اقتصاد ضعیف این کشور را با مشکلات جبران ناپذیری مواجه می‌کند. طبق آمارهای اعلام شده سالانه 130 میلیارد مترمکعب گاز روسیه به اروپا صادر میشود ( معادل سه چهارم کل صادرات گاز روسیه )و نفت و گاز مجموعا بیش از 60درصد درآمدهای دولت روسیه را تامین می نماید . حال باتوجه به کاهش رشد اقتصادی روسیه و فرار سرمایه از این کشور(بیش از 50 میلیارد دلار صی سه ماهه گذشته)، چنانچه دولت از این منبع درآمدی محروم شود ضربه ای جبران ناپذیر به اقتصاد روسیه وارد خواهد شد . همچنین خطوط انتقال گاز به اروپا با هزینه های هنگفتی احداث شده است در حال حاضر گاز روسیه از طریق سه خط لوله جریان شمالی ، جریان جنوبی و جریان آبی تامین می شود . مالکان و سرمایه گذران خطوط لوله فوق الذکر اجازه نخواهند داد این خطوط غیر فعال شوند . شایان ذکر است که مسئله کاهش مصرف گاز در میان اعضای اتحادیه که نهایتا منجر به کاهش واردات از روسیه خواهد شد، موضوعی است که به مدرنیزاسیون در صنایع کشورهای اروپایی بخصوص اروپای شرقی و سرمایه گذاری هنگفت نیاز دارد که تامین آن مورد مناقشه است . در زمینه سرمایه گذاری در انرژی های نو و تجدید پذیر و هسته ای نیز اگرچه پیشرفت هایی داشته ولی آنچنان در میان تمامی اعضای اتحادیه اروپا به یک شکل توسعه نیافته است . انرژی تجدیدپذیر تنها درکشورهای اسکاندیناوی و دانمارک است که مورد توجه ویژه قرار گرفته است . همچنین انرژی هسته ای هم بدلیل وقایع فوکوشیما با ملاحظات مدافعان محیط زیست روبروست.با در نظر گرفتن شرایط ذکر شده، تحریم انرژی هم برای کشورهای اتحادیه اروپا و هم برای روسیه تبعات منفی دارد. تحریم سرمایه‌گذاری و تکنولوژی: در حال حاضر مبحث مدرن سازی صنایع روسیه با استفاده از تکنولوژی و سرمایه کشورهای غربی یکی از مباحثی است که در دستور کار دولت روسیه قرار دارد و در این زمینه تلاش‌هایی صورت گرفته و البته دستاوردهایی نظیر جذب تولید هواپیمای مسافربری سوپرجت سوخو 100 نفره ، تولید اتومبیل های با کلاس اروپایی توسط شرکت افتوواز ، همکاری در استحصال نفت در عمق زیاد دریا توسط رس نفت و با همکاری اگزان موبیل آمریکا و ... حاصل شده است. در این شرایط اگر کشورهای اروپایی اقداماتی علیه روسیه در نظر بگیرند و تلاش نمایند از جریان صدور سرمایه و تکنولوژی به روسیه جلوگیری نمایند آنگاه اقتصاد روسیه با مشکلاتی روبرو خواهد شد . این تنها مواردی است که می تواند هم اقتصاد روسیه را تحت تاثیر قرار دهد و هم به اقتصاد کشورهای اروپایی فشار وارد نکند . در موضوع سرمایه ، نه تنها ممانعت از صدور سرمایه به روسیه در دستور کار قرار خواهد گرفت بلکه اقداماتی برای جذب و خروج سرمایه سرمایه داران روس هم انجام خواهد شد. تحریم محدود بانکی روسیه: تحریم محدود بانکی روسیه ولو به صورت محدود براساس الگوی تحریم ایران از جمله مواردی است که مورد بحث قرار دارد.اگر چه محریم شدید روسیه در زمینه بانکی امکانپذیر نیست اما وابستگی جدی بانکهای روسی به اعتباران خارجی اقتضا میکند که روسیه برای جلوگیری از آثار مخرب این نوع تحریم تمهیدات بسیار جدی بیاندیشد. ناگفته نماند به موازات تحریم‌های ذکر شده ، اقدامات دیگری نیز از جانب اتحادیه اروپا علیه روسیه در جریان است که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: - توقیف دارایی های شرکت ها و اشخاص حقیقی بخصوص کسانی که در زمینه انرژی فعالیت دارند - عدم صدور ویزا برای اشخاص نزدیک به رئیس جمهور روسیه - اقدامات محدود کننده علیه فعالیت شرکت های روسی در اروپا خاصه دفاتر شرکت گازپروم - اخراج روسیه از سازمان های اقتصادی غربی مثل گروه جی 8 - اخراج سمبولیک دیپلمات های روسی از اروپا - حمایت اقتصادی اروپا از کشورهایی که با روسیه روابط خصمانه دارند ( استفاده از الگوی طرح مارشال ) مبادلات تجاری روسیه با آمریکا چندان قابل توجه نیست که قطع یا کاهش آن مشکل جدی ایجاد نماید اما ممنوعیت صدور فنآوری و اعطای اعتبار بانکی و تاثیرگذاری بر اروپا و نهادهای اقتصادی بین المللی تاثیرات خود را میتواند داشته باشد