آرامگاه‌امام‌زاده‌محمد‌بن‌زید‌بن‌امام‌سجاد‌(ع)/‌تصاویر

فارس :«مرو» قدیم تاریخی بسیار کهن داشته و با قدمت 2 هزار ساله در تاریخ تمدن بشری از جایگاهی والا و باشکوه برخوردار است و این روزها دولت ترکمنستان از آن به عنوان منطقه تاریخی و باستانی حفاظت می‌کند. این شهر که حوادث بسیاری را به خود دیده و پشت سر گذاشته نه‌تنها از نظر سیاسی، بلکه از نظر فرهنگی و اقتصادی نیز برای حکومت‌ها حائز اهمیت بوده است. مرو قدیم که سال‌ها پیش میزبان قدوم پربرکت حضرت رضا(ع) در دوران ولایت عهدی ایشان بود، اکنون با دیواره‌هایی بجا مانده از آن زمان به محلی برای تجلی ارادت مردم منطقه به خاندان اهل بیت تبدیل شده است.

در این گزارش با استناد به منابع ترکمنستانی و ایرانی گوشه‌ای از زندگی پرافتخار آن حضرت ارائه می‌دهیم. آرامگاه «محمدبن زید» که همان امامزاده «محمد بن محمد بن زید بن امام سجاد(ع)» در مرو قدیم ترکمنستان قرار دارد که برجسته‌ترین بنای سلطان قلعه می‏‌باشد که آن را در این محل پنجمین پشت حضرت امام علی(ع) می‌شناسند و محل مشهور بین زائران ترکمنستان و دوست‌داران وعلاقمندان اهل بیت پیامبر اسلام (ص) می‏‌باشد. این آرامگاه از 2 گنبد پوشیده شده که یکی از آنها بر روی دیگری قرار دارد، شیوه و سبک معماری آرامگاه‌های قرن 12 میلادی در سادگی و خلوص و هماهنگی بسیار شگفت انگیز است. در این محل، سردآبخانه‌ای بزرگ و باستانی نیز ساخته شده که اکنون نیز به بهترین نحو حفظ و از آن خبر می‌دهد که در همه دوران این محل میربان زائران زیادی بوده است. در کتابی با نام «طنین قدیم» که به قلم مرحوم «عظیم احمداف» دانشمند و محقق ترکمنستانی نگاشته و در آن به آثار مرو قدیم اختصاص داده شده است. این کتاب که به زبان ترکمنی در سال 1992 میلادی بعد از کسب استقلال ترکمنستان در این کشور منتشر شده در ورودی به مجموعه تاریخی و فرهنگی مرو قدیم به عنوان کتاب راهنما و تحقیقاتی عرضه می‌شود و در واقع مؤثرترین اطلاعات در آن از منابع مختلف خارجی و داخلی جمع‌آوری شده است و بین محققان، زائران و دانشمندان داخلی و خارجی مشهور است. ارتباط امام زاده محمد بن محمد بن زید بن امام سجاد ( علیه السلام) با حضرت امام رضا(ع) تقریبا اغلب شخصیت‌های سیاسی و علمی خراسان در زمان سفر حضرت رضا (ع) به این دیار به نوعی با ایشان در ارتباط بوده و اظهار دوستی یا مخالفت کرده‌اند؛ بعضی هم مورد توجه آن حضرت قرار گرفته‌اند که «مأمون»، «طاهر ذولیمینین»، «هرثمة بن اعین»، «فضل بن سهل»، «خواجه اباصلت»، «خواجه ربیع»، «اسحاق بن راهویة مروزی»، «محدث محمد بن اَسلم طوسی» و «محدث و امام زاده محمد بن زیدبن امام سجاد(علیه السلام)» و ... از آن زمره‌اند. چنان که از نام وی بر می‏‌آید، وی نوه زید بن امام سجاد (علیه السلام) بوده و اهالی مرو عموما وی را به نام «محمد بن زید» می‏‌شناسند. شهادت محمد در مرو در سال 200هـ/815 میلادی بر اثر زهر خلیفه مأمون روی داده، اما بنای فعلی مقبره وی در سده ششم هجری/ 12 میلادی به امر سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است.

در شهر نیشابور نیز مقبره‌ای با نام «امام زاده محروق»که در سده 11 هجری/17 میلادی توسط صفویه احداث شده به همین امامزاده منسوب است. محمد بن محمد بن زید در سال 199هـ /814 میلادی/توسط ابوالسرایا درکوفه به امامت رسید، اما کمی بعد هر دوی ایشان اسیر لشکریان خلیفه مأمون گردیده و به بغداد برده شدند. محمدبن زید درحدود نیمه سال 200هـ /815 م/ روانه مرو شد و هنگامی که وی را به حضور مأمون رساندند ازجوانی وی در شگفت ماند و به قول مؤلف مقاتل الطالبین دستور داد تا محمد را به خانه ای ببرند و فرش و خادمی برای او فرستاد. وی در آنجا تحت نظر بود و پس از گذشتن مدت کمی که برخی 40 روز گفته‌اند، شربت زهری به اوخورانید و همان سبب شد که از دنیا برود. در حالی که حضرت رضا علیه السلام ظاهرا در سال 200هـ /815 م / وارد نیشابور شده ، محمد مدتی قبل از ورود آن حضرت به خاک سپرده شده بود. به هر ترتیب به جز اتفاق نظر منابعِ مهم تاریخی مبنی بر انتقال محمد بن محمدبن زید به مرو و شهادت وی توسط مأمون، قدمت بنای مشهور به مقبره محمد بن زید در مرو که دارای کتیبه‌های کوفی که متعلق به سده هفتم هجری/13 میلادی/است، مؤیداصالت بیشتر آن مقبره، نسبت به بنای مشهور به امامزاده محروق نیشابور می‌باشد که توسط صفویه در قرون 10 و 11 هجری/16 و 17 میلادی/احداث شده است. مقبره محمد بن محمد بن زید بنایی کهن و فرسوده واقع درگوشه غربی شهر مرو واقع است.

اما از اسلوب بنا وکتیبه‏‌های کوفی آن پیداست که در زمان سلجوقیان و بنا بر باور عمومی توسط سلطان سنجر ساخته شده و نزد مردم مرو و ترکمنستان محترم و پس از مزار خواجه یوسف همدانی و مقابر بریده و حکم غفاری گرامی‏‌ترین و پر زائرترین مزار منطقه مرو است