ضریح های مرقد امام رضا در هر دوره تاریخی
خبرآنلاین:بنا بر شواهد تاریخی ، نصب ضریح بر مرقد مطهر امام رضا ( علیه السلام ) از دوره صفویه آغاز شده و سابقه ضریح تا پیش از این دوره معلوم نیست . از آن زمان تاکنون پنج ضریح بر مرقد مطهر امام رضا ( علیه السلام ) جای گرفته است.
ضریح اول ؛ ضریح چوبی صفوی
اولین ضریح ، ضریحی چوبی طلا و نقره کوب ، مربوط به اواسط قرن دهم بوده که در دوره صفویه به سال 957 هـ .ق ساخته و بر روی صندوق مرقد نصب شده است . در کتیبه دور این ضریح سوره " هل اتی " به خط ثلث نوشته شده و کتیبه سر در ضریح که بر لوحه ای از طلا نوشته شده بود ، سابقه تاریخی و نصب ضریح را چنین نشان می دهد : " در عهد سلطنت بنده شاه ولایت ، طهماسب بن اسماعیل صفوی این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید . سنه 957 . "
ضریح دوم ؛ ضریح نگین نشان نادری
ضریح فولادی مرصع ، معروف به نگین نشان است که در سال 1160 هـ .ق به آستان قدس رضوی تقدیم و نصب شده است . واقف ضریح ، شاهرخ میرزا ، فرزند رضا قلی میرزا ، نوه نادرشاه افشار بوده است .
ضریح نگین نشان که اکنون در سرداب مقدس جای دارد ، از فولاد ساخته شده و بالغ بر دو هزار قبه مزین به یاقوت و زمرد بدنه آن را زینت داده اند . ضریح دوم بیش از 260 سال است که بر مرقد امام ( علیه السلام ) نصب شده است . این ضریح ابتدا روی مضجع شریف و زیر ضریح سوم و پس از آن زیر ضریح چهارم جای داشت . هنگام نصب ضریح پنجم در سال 1379 هـ .ش به داخل سرداب انتقال یافت و روی مرقد منور امام ( علیه السلام ) نصب شد . به این ترتیب به نیت واقف جامه عمل پوشیده شد . در کتیبه ای که بالای در ورودی ضریح نصب شده ، به خط نستعلیق نوشته شده است :
" نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان ، سبط سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌‌های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید . سنه 1160 قمری "
ضریح سوم ؛ ضریح فولادی قاجاری
ضریح فولادی ساده ای است به ابعاد 4*3 متر و ارتفاع حدود 2متر . این ضریح مربوط به عهد قاجاریه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 1238 هـ .ق روی ضریح نگین نشان در حرم مطهر جای گرفت . این ضریح نیز مزین به طوق و گوی طلای جواهر نشان است و در طرف پایین پای مبارک ، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود . این در ممتاز و ارزشمند ، اکنون بالای صفه غربی حرم مطهر در قابی مخصوص جای دارد .
ضریح سوم پس از مدتی به علت پوسیدگی پایه‌ها و تزلزلی که در ارکان آن به عمل آمده بود ، در سال 1338 هـ .ش برچیده شد و به موزه انتقال یافت و به‌جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان ( ضریح دوم ) نصب شد .
ضریح چهارم ، ضریح شیر و شکر
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره ، معروف به " شیر و شکر " است که در سال 1338 هـ . .ش . پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه ، روی ضریح نگین نشان نصب شد . این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سید ابوالحسن حافظیان ، توسط استاد هنرمند ، مرحوم حاج محمد تقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادکار و قلمزن اصفهانی ، طراحی و ساخته شد .
ضریح چهارم حدود 4 متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع دارد . چهارده دهانه به نام چهارده معصوم ( علیهم السلام ) بر روی آن وجود دارد و وزن آن 7 تن است . بر لبه ضریح سوره یس به خط ثلث بر صفحه ای از طلا به خطاطی آقای فضائلی اصفهانی نوشته شده و در کتیبه دوم ، دور تا دور ضریح سوره هل اتی نیز به خط ثلث مکتوب است . بر لبه ضریح تعداد 44 برگ از نقره ملمع به طلا ، میان 44 گلدان ملمع به طرز بسیار زیبایی نصب شده است . همچنین تعداد 44 اسم از اسمای حسنای الهی به خط ثلث و به قلم حاج شیخ احمد زنجانی بر صفحه ای با زمینه میناکاری لاجوردی و گل‌‌های رنگارنگ ، به‌صورت خط برجسته طلاکاری شده ، ضریح مطهر را زینت بخشیده اند .
سقف ضریح را صفحاتی آراسته به طلا و نقره پوشانده اند . درون سقف ضریح بر کتیبه ای ، آیه ای به خط ثلث و رنگ سفید بر زمینه ای لاجوردی نوشته شده و در همان کتیبه ، این آیه به خط طلایی کوفی نوشته شده و به عبارت " لله الاسماء الحسنی فادعوه بها " مکتوب است .
ضریح پنجم ؛ ضریح آفتاب
پس از گذشت 42 سال از عمر ضریح ، به علت فرسوده شدن و ساییدگی شبکه های اطراف و روکش های نقره و طلایی ضریح و سست شدن ارکان آن ، ساخت و نصب پنجمین ضریح ضروری بود . از این‌رو ، آستان قدس رضوی اقدام به طراحی و ساخت و نصب ضریح جدید کرد . این امر یکی از اقدام های بسیار چشمگیر دوران استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی است که در کنار دیگر فعالیت های وسیع و گسترده توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر انجام گرفت .
در سال 1372 هـ .ش به دستور تولیت آستان قدس رضوی ، مطالعات و بررسی های مقدماتی ساخت ضریح جدید آغاز شد . به دنبال آن طرح های متعددی از سوی هنرمندان نامی کشور ارایه شد که در نهایت ، توفیق طراحی ضریح ، نصیب استاد فرشچیان ، طراح و هنرمند برجسته شد . با برگزیده شدن طرح و همکاری دیگر هنرمندان و طراحان نامی کشور ، کار ساخت ضریح ، تحت نظارت هیئت اجرایی سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا ( علیه السلام ) آغاز شد .
ضریح پنجم با کیفیتی مرکب از ساختاری تشکیل یافته از آهن ، فولاد ، چوب گردو برای نصب روکش ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد . کار های قلمزنی و هنری متناسب با مبانی و ابعاد هنری موجود در طرح اجرا شد و به گونه نگارستانی بدیع با نماد ها و سمبول های معماری هنری ، هماهنگ با بناهای کهن آستان قدس رضوی درآمد . ضریح پس از هفت سال کار مداوم با کیفیتی بسیار عالی و در نهایت استحکام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4*73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته و آماده نصب شد .
دور خارجی ضریح با سوره مبارکه " یس " و " هل اتی " به خط ثلث با طلا و نقره تزیین شده است . در چهار سوی این ضریح ، چهارده دهانه به نشانه چهارده معصوم ( علیهم السلام ) و طراحی گل های پنج و هشت پر ، نمادی از خمسه طیبه و هشتمین حجت خدا وجود دارد . طرح گل‌‌های آفتابگردان ضریح ، نمودی است از لقب شمس الشموس . سقف و دیوارهای درون ضریح با خطوط اسماء الله و هنر خاتم کاری بسیار بدیع و زیبا به طراحی های استاد فرشچیان ، توسط استاد هنرمند " کشتی آرای شیرازی " و همکاران‌شان تزیین شده است .
سرانجام ، عملیات برچیده شدن ضریح چهارم و نصب ضریح جدید از روز 21/10/1379 پس از انجام مراسم غبارروبی آغاز شد و بعد از پنجاه روز کار شبانه روزی به پایان رسانید . سرانجام روز سه شنبه 16/12/1379 هـ .ش . مصادف با عید سعید قربان با حضور مقام معظم رهبری ، حضرت آیه الله خامنه ای و آیت الله واعظ طبسی ، تولیت عظمی آستان قدس رضوی ، روضه منوره رضوی با ضریح پنجم بازگشایی شد .