شب قدر از نگاه علامه طباطبايی(ره)

مشرق: آنچه پيش روي داريد بحثي پيرامون شب قدر براساس نظرات مرحوم علامه طباطبايي(ره) در تفسير شريف الميزان است كه در سوره «قدر» و «دخان» مطرح شده امید كه راهنماي خوبي براي معرفي اين شب باشد. شب قدر یعنی چه؟ مراد از قدر، تقدير و اندازه گيري است و شب قدر شب اندازه گيري است و خداوند متعال در اين شب حوادث يك سال را تقدير مي كند و زندگي، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت انسان ها و اموري از اين قبيل را در اين شب مقدر مي گرداند. شب قدر كدام شب است؟ در قرآن كريم آيه اي كه به صراحت بيان كند شب قدر چه شبي است ديده نمي شود. ولي از جمع بندي چند آيه از قرآن كريم مي توان فهميد كه شب قدر يكي از شب هاي ماه مبارك رمضان است. قرآن كريم از يك سو مي فرمايد: «انا انزلناه في ليله المباركه». اين آيه گوياي اين مطلب است كه قرآن يكپارچه در يك شب مبارك نازل شده است و از سوي ديگر مي فرمايد: «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن» و گوياي اين است كه تمام قرآن در ماه رمضان نازل شده است و در سوره قدر مي فرمايد: «انا انزلناه في ليله القدر» از مجموع اين آيات استفاده مي شود كه قرآن كريم در يك شب مبارك در ماه رمضان كه همان شب قدر است نازل شده است. پس شب قدر در ماه رمضان است. اما اينكه كدام يك از شب هاي ماه رمضان شب قدر است، در قرآن كريم چيزي بر آن دلالت ندارد و تنها از راه اخبار مي توان آن شب را معين كرد. در بعضي از روايات منقول از ائمه اطهار(ع) شب قدر مردد بين نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سوم ماه رمضان است و در برخي ديگر از آنها مردد بين شب بيست و يكم و بيست و سوم و در روايات ديگري متعين در شب بيست و سوم است و عدم تعين يك شب به جهت تعظيم امر شب قدر بوده تا بندگان خدا با گناهان خود به آن اهانت نكنند. پس از ديدگاه روايات ائمه اهل بيت(ع) شب قدر از شب هاي ماه رمضان و يكي از سه شب نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم است. اما روايات منقول از طرق اهل سنت به طور عجيبي با هم اختلاف داشته و قابل جمع نيستند ولي معروف بين اهل سنت اين است كه شب بيست و هفتم ماه رمضان، شب قدر است و در آن شب قرآن نازل شده است. تكرار شب قدر در هر سال شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و سالي كه قرآن در آن نازل شد نيست بلكه با تكرار سال ها، آن شب نيز تكرار مي شود. يعني در هر ماه رمضان شب قدري است كه در آن شب امور سال آينده تقدير مي شود. دليل بر اين امر اين است كه: اولا: نزول قرآن به طور يكپارچه در يكي از شب هاي قدر چهارده قرن گذشته ممكن است ولي تعيين حوادث تمامي قرون گذشته و آينده در آن شب بي معني است. ثانيا: كلمه «يفرق» در آيه شريفه «فيها يفرق كل امر حكيم» در سوره دخان به خاطر مضارع بودنش، استمرار را مي رساند و نيز كلمه «تنزل» در آيه كريمه «تنزل الملائكه و الروح فيها باذن ربهم من كل امر» به دليل مضارع بودنش دلالت بر استمرار دارد. ثالثا: از ظاهر جمله «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن» چنين برمي آيد كه مادامي كه ماه رمضان تكرار مي شود آن شب نيز تكرار مي شود. پس شب قدر منحصر در يك شب نيست بلكه در هر سال در ماه رمضان تكرار مي شود. در اين خصوص در تفسير برهان از شيخ طوسي از ابوذر روايت شده كه گفت: به رسول خدا(ص) عرض كردم يا رسول الله(ص) آيا شب قدر شبي است كه در عهد انبيا بوده و امر به آنان نازل مي شده و چون از دنيا مي رفتند نزول امر در آن شب تعطيل مي شده است؟ فرمود: «نه بلكه شب قدر تا قيامت هست.» عظمت شب قدر در سوره قدر مي خوانيم: «انا انزلناه في ليله القدر و ما ادرئك ما ليله القدر ليله القدر خير من الف شهر» خداوند متعال براي بيان عظمت شب قدر با اين كه ممكن بود بفرمايد: «و ما ادرئك ماهي هي خير من الف شهر» يعني با اينكه مي توانست در آيه دوم و سوم به جاي كلمه «ليله القدر» ضمير بياورد، خود كلمه را آورد تا بر عظمت اين شب دلالت كند و با آيه «ليله القدر خير من الف شهر» عظمت اين شب را بيان كرد به اين كه اين شب از هزار ماه بهتر است. منظور از بهتر بودن اين شب از هزار ماه، بهتر بودن از حيث فضيلت عبادت است. چه اين كه مناسب با غرض قرآن نيز چنين است. چون همه عنايت قرآن در اين است كه مردم را به خدا نزديك و به وسيله عبادت زنده كند و احيا يا عبادت آن شب از عبادت هزار ماه بهتر است. از امام صادق(ع) سوال شد: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟(با اينكه در آن هزار ماه در هر دوازده ماهش يك شب قدر است) حضرت فرمود: «عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهي كه در آن شب قدر نباشد» وقايع شب قدر ۱-نزول قرآن ظاهر آيه شريفه «انا انزلناه في ليله القدر» اين است كه همه قرآن در شب قدر نازل شده است و چون تعبير به انزال كرده كه ظهور در يكپارچگي و دفعي بودن دارد نه تنزيل كه ظاهر در نزول تدريجي است. قرآن كريم به دو گونه نازل شده است: ۱-نزول يك باره و در يك شب معين ۲-نزول تدريجي در طول بيست و سه سال نبوت پيامبر اكرم(ص) آياتي چون «قرانا فرقناه لتقراه علي الناس علي مكث و نزلناه تنزيلا» نزول تدريجي قرآن را بيان مي كند. در نزول دفعي (و يكپارچه) قرآن كريم كه مركب از سوره ها و آيات است يك دفعه نازل نشده است بلكه به صورت اجمال همه قرآن نازل شده است چون آياتي كه درباره وقايع شخصي و حوادث جزيي نازل شده ارتباط كامل با زمان و مكان و اشخاص و احوال خاصه اي دارد كه درباره آن اشخاص و آن احوال و در آن زمان و مكان نازل شده و معلوم است كه چنين آياتي درست درنمي آيد مگر اينكه زمان و مكانش و واقعه اي كه درباره اش نازل شده رخ دهد به طوري كه اگر از آن زمان ها و مكان ها و وقايع خاصه صرف نظر شود و فرض شود كه قرآن يكباره نازل شده، قهرا موارد آن آيات حذف مي شود و ديگر بر آنها تطبيق نمي كنند، پس قرآن به همين هيئت كه هست دوبار نازل نشده بلكه بين دو نزول قرآن فرق است و فرق آن در اجمال و تفصيل است. همان اجمال و تفصيلي كه در آيه شريفه «كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير» به آن اشاره شده است و در شب قدر قرآن كريم به صورت اجمال و يكپارچه بر پيامبر اكرم(ص) نازل شد و در طول بيست و سه سال به تفصيل و به تدريج و آيه به آيه نازل گرديد. ۲-تقدير امور خداوند متعال در شب قدر حوادث يك سال آينده را از قبيل مرگ و زندگي، وسعت يا تنگي روزي، سعادت و شقاوت، خير و شر، طاعت و معصيت و... تقدير مي كند. در آيه شريفه «انا انزلناه في ليله القدر» كلمه «قدر» دلالت بر تقدير و اندازه گيري دارد و آيه شريفه «فيها يفرق كل امر حكيم» كه در وصف شب قدر نازل شده است بر تقدير دلالت مي كند. چون كلمه «فرق» به معناي جداسازي و مشخص كردن دو چيز از يكديگر است و فرق هر امر حكيم جز اين معنا ندارد كه آن امر و آن واقعه اي كه بايد رخ دهد را با تقدير و اندازه گيري مشخص سازند. امور به حسب قضاي الهي داراي دو مرحله اند، يكي اجمال و ابهام و ديگري تفصيل و شب قدر به طوري كه از آيه «فيها يفرق كل امر حكيم» برمي آيد شبي است كه امور از مرحله اجمال و ابهام به مرحله فرق و تفصيل بيرون مي آيند. ۳-نزول ملائكه و روح براساس آيه شريفه «تنزل الملائكه و الروح فيها باذن ربهم من كل امر» ملائكه و روح در اين شب به اذن پروردگارشان نازل مي شوند. مراد از روح آن روحي است كه از عالم امر است و خداي متعال درباره اش فرموده است: «قل الروح من امر ربي» در اين كه مراد از امر چيست؟ بحث هاي مفصلي در تفسير شريف الميزان آمده است كه به جهت اختصار مبحث به دو روايت در مورد نزول ملائكه و اينكه روح چيست بسنده مي شود. الف: پيامبر اكرم(ص) فرمود: وقتي شب قدر مي شود ملائكه اي كه ساكن در «سدره المنتهي» هستند و جبرئيل يكي از ايشان است نازل مي شوند در حالي كه جبرئيل به اتفاق سايرين پرچم هايي را به همراه دارند. يك پرچم بالاي قبر من و يكي بر بالاي بيت المقدس و پرچمي در مسجدالحرام و پرچمي بر طور سينا نصب مي كنند و هيچ مومن و مومنه اي در اين نقاط نمي ماند مگر آنكه جبرئيل به او سلام مي كند، مگر كسي كه دائم الخمر و يا معتاد به خوردن گوشت خوك و يا زعفران ماليدن به بدن خود باشد. ب: از امام صادق(ع) در مورد روح سوال شد. حضرت فرمودند: روح از جبرئيل بزرگتر است و جبرئيل از سنخ ملائكه است و روح از آن سنخ نيست. مگر نمي بيني خداي تعالي فرموده: «تنزل الملائكه و الروح» پس معلوم مي شود روح غير از ملائكه است. ۴- سلام و امنيت قرآن كريم در بيان اين ويژگي شب قدر مي فرمايد: «سلام هي حتي مطلع الفجر» كلمه سلام و سلامت به معناي عاري بودن از آفات ظاهري و باطني است و جمله «سلام هي» اشاره به اين مطلب دارد كه عنايت الهي تعلق گرفته است به اين كه رحمتش شامل همه آن بندگان شود كه به سوي او روي مي آورند و نيز به اينكه درخصوص شب قدر باب عذابش بسته باشد. به اين معنا اين است كه در اين شب كيد شيطان ها هم موثر واقع نشود چنانكه در بعضي از روايات نيز به اين معنا اشاره شده است. البته بعضي از مفسرين گفته اند: مراد از كلمه «سلام» اين است كه در شب قدر ملائكه از هر مومن مشغول به عبادت بگذرند، سلام مي دهند.مهمترين مناسبت ماه مبارك رمضان، شب قدر است كه هماره مورد توجه مومنين بوده و خواهد بود.