گزارشي از شورای افتاء رهبر انقلاب

فارس: مقام معظم رهبري شورايي از مجتهدان طراز اوّل كه هم به مقتضيات زمان آگاه و هم مباني، منابع و قواعد فقهي را نيك دريافته اند، تشكيل داده اند تا مباحث نوپيداي فقهي نظام اسلامي را با ديدي واقع بينانه و جامع، از منابع اسلامي استنباط كنند. اشاره: ظهور نظامي با بنيادي ديني و استقرار حكومتي بر اساس موازين و احكام اسلامي در عصري كه گمان مي رفت ديگر رسالت اجتماعي دين به پايان رسيده است، صدها پرسش جديد در حوزه احكام، ارزشها، مقررات و قوانين ديني پديد آورد. بيشتر اين پرسشها در عرصه فقه و فقاهت است، كه بار پاسخ آن بر دوش مجتهدان و فقيهان كشور مي باشد. بخشي از اين مسايل در حوزه زندگي فردي مسلمين است و بخش بسياري از اين پرسشها مربوط به روابط اجتماعي و نظامات و مسايل حكومتي. بي شك پرسشهاي حكومتي را وليّ فقيه پاسخ گوست. چه، او آگاه ترين فقيه بر امور و مصالح مسلمين و محيط بر حوادث واقعه است. مقام معظم رهبري چونان كه در اين دو گفتگو مي خوانيم، شورايي از مجتهدان طراز اوّل كه هم به مقتضيات زمان آگاه و هم مباني، منابع و قواعد فقهي را نيك دريافته اند، تشكيل داده اند تا مباحث نوپيداي فقهي نظام اسلامي را با ديدي واقع بينانه و جامع، از منابع اسلامي استنباط كنند. در اين شماره با دو تن از آن جمع مبارك به گفتگو نشستيم تا نيم رخي از چگونگي آن جلسه را نظاره گر باشيم. مصاحبه با حضرت آيت اللّه سيد محمود هاشمي فقه اهل بيت: با تشكر از اين كه وقت خود را در اختيار مجله قرار داديد، لطفاً بفرماييد حضرت عالي، از چه زماني در جلسه شوراي افتاء مقام معظم رهبري شركت مي فرماييد؟ بسم اللّه الرحمن الرحيم والصّلاة والسّلام علي سيدنا و نبينا محمد و آله الطيبين الطاهرين دقيقاً در نظرم نيست ولي ظاهراً حدود سه سال است كه در اين جلسه شركت مي كنم. فقه اهل بيت: ديگر اعضاي اين جلسه فقهي، چه كساني هستند؟ * اعضاي ديگر جلسه، فعلاً عبارتند از: مقام معظم رهبري (كه علاوه بر اين كه محور اصلي جلسه اند، علاقه شديد به جلسه دارند و منظم و فعال شركت مي فرمايند) رئيس قوه قضائيه، فقهاي شوراي نگهبان، آيت اللّ ه مهدوي كني، رياست ديوان عالي قضايي و آيت اللّه محمدي گيلاني. فقه اهل بيت: لطفاً بفرماييد در جلسه شورا، چه موضوعاتي و با چه اهدافي مطرح مي شود؟ همان گونه كه از نام جلسه پيداست، هدف، بررسي دقيق فقهي مسايل مبتلابه جامعه اسلامي است، اعم از مسايل مربوط به مشكلات نظام جمهوري اسلامي، يا مسايل مستحدثه و نوپيدا و يا مسائلي كه كمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبيق با نيازهاي امروز جامعه اسلامي، نياز به بحث و بررسي و نگرشي دوباره دارند. اين موضوعات، گاه از سري مسائلي است كه از مقام معظم رهبري، استفتاء مي شود و ايشان دستور مي دهند كه به بحث و بررسي گذارده شود و يا از سري مشكلاتي است كه از طريق ديگر اعضاي جلسه، بويژه آنان كه مسوءوليتهاي قضايي و اجرايي و يا قانونگذاري دارند، مطرح مي شود. به هر حال، در اين جلسه، بحث از موضوعات مستحدثه و زنده است كه جاي بحث و بررسي آنها در مباحث فقهي، خالي است و مورد نياز جامعه مي باشد. روشن است كه بحث در اين گونه موضوعات، تلاش جدّي مي طلبد و از مواردي است كه توانايي مجتهد و فقيه را به آزمايش مي گذارد و گرنه بحث در مسائلي تكراري و موضوعاتي كه مفصّل پيشينيان بدانها پرداخته اند، نشاندهنده قدرت و هنر يك فقيه نيست.فقه اهل بيت: شكل كار و روش تحقيق و بررسي چگونه است؟ شيوه كار اين گونه است كه افراد، به تناسب علاقه، فراغت و آمادگي كه دارند، موضوعي را به انتخاب خود يا پيشنهاد ديگر اعضاء، براي تحقيق بر مي گزينند. پس از گزينش، به دنبال تتبع و تحقيق مي روند و آن را با مباني فقهي و استدلالي و اجتهادي، به نگارش در مي آورند، آن گاه براي بررسي و اظهار نظر ديگر اعضاء، نوشته را در اختيار آنان قرار مي دهند. سپس طي جلسه، يا جلساتي موضوع تحقيق شده، توسط نويسنده در جمع مطرح مي گردد و انتقادات و پيشنهادات ديگران را مي شنود و پس از بحث و بررسي، آنچه را پذيرفت، در نوشته خود اعمال مي كند. فقه اهل بيت: آيا براي تحقيق در موضوعات، زمان خاصي هم تعيين مي شود؟ *خير. همان گونه كه گفتم، اين مباحث، نوعاً موضوعات نوپيدايند و يا كمتر بحث شده اند. از اين روي، مدت زيادي مي طلبد تا شخص مباني فقهي و اجتهادي مساله را بيابد و آنها را به تقرير در آورد.گاه، در ضمن تحقيق، دامنه بحث گسترده مي شود و فروعات مختلفي پيدا مي كند. گاه انتقادات و پيشنهاداتي كه مي شود و نويسنده بايد پاسخ گوي آنها باشد، موجب مي گردد كه كامل كردن آن زمان بيشتري ببرد. هر چه موضوع جديدتر و يا انتقادات به آن بيشتر باشد، مدت زماني بيشتري را به خود اختصاص مي دهد. اين است كه براي اين گونه بحثها، نمي توان سقف زماني مشخصي را در نظر گرفت. افزون بر اين، تدوين آن، وقت فراوان مي خواهد. فقه اهل بيت: آيا نتايج اين تحقيقات بناي كار دستگاههاي اجرايي، قضايي و قانونگذاري نظام جمهوري اسلامي قرارمي گيرد؟ * البته قانون اين جلسه اين نيست كه حتماً، نتايج تحقيقاتش مورد استفاده دستگاههاي اجرايي، قضايي و قانونگذاري قرار گيرد، ولي از آن جايي كه موضوعهايي كه طرح مي شوند، بيشتر مشكلات محل ابتلايي نظامي جمهوري اسلامي بوده و اعضاي جلسه هم، افراد تصميم گيرنده در نهادهاي قضايي، اجرايي و قانونگذاري هستند، طبعاً نتايج اين جلسه مي تواند براي آن آقايان در اين زمينه، كارگشا باشد، بويژه آن دسته از مسائلي كه پاسخ گوي آنها، شخص مقام معظم رهبري است كه تحقيقات انجام شده با توجه به حضور فعال ايشان در جلسه، مي تواند مورد استفاده در پاسخ به استفتائات قرار بگيرد. به عنوان مثال، موضوعي كه اخيراً در جلسه شورا مطرح گرديد و مورد استفاده دستگاه قضايي قرار گرفت، ديه بود كه پرداخت ديه، به چه صورت بايد باشد، آيا به صورت اجناس، يا خير؟ فقه اهل بيت: فرموديد: مقام معظم رهبري محور اصلي و از افراد جدّي آن جلسه اند. آيا كثرت اشتغالات معظم له و همچنين برخي ديگر از اعضا، مانع از حضور كيفي آنان نمي شود؟ *آنچه در اين جلسه مهم است، حضور جدّي با مطالعه و ارائه نظرات دقيق و پيشنهادات و انتقادات حساب شده است و در اين جهت، مقام معظم رهبري،با وجود اشتغالات و مسوءوليتهاي سنگين ديگرشان، حضور فعّال داشته، بلكه ايشان، ركن و باني اصل جلسه اند كه بدون حضور ايشان جلسه منعقد نمي شود. و بارها مشاهده شده كه ايشان، بيش از ديگران اصرار بر برقراري جلسه داشته اند و در داخل جلسات نيز، در بحث و انتقاد و جمع بندي مطالب، فعّال بوده و نتايج نهايي بحثها را جمع بندي كرده و نقاط ضعف و قوت آن را اعلام مي كردند و همواره، به هنگام طرح مباحث، با ايراد انتقاد نقض و ابرام، حل و جواب و دفاع و ... شركت فعالي دارند، بويژه در مسائل نوظهور و مربوط به مسائل اقتصادي و حقوقي. به نظر من انتقادها و پيشنهادهاي ايشان، بسيار جالب و مبتني بر مباني صحيح اجتهادي و استدلالي است. و در عين اين كه بسيار مقيدند كه از مباني فقه جواهري تجاوز نشود، بر پاسخ گويي به مسايل نوظهور اجتماعي و به روز بودن مسايل و موضوعات فقهي مورد بحث نيز، تاكيد دارند و مباني كه ايشان بر مي گزينند، به نتايج خوب و مطلوبي مي رسد كه پاسخ گوي مسايل روز و مشكلات جامعه اسلامي است. فقه اهل بيت: حضرت عالي، تاكنون، چه مباحثي را تحقيق فرموده ايد؟ اگر فراموش نكرده باشم، برخي از موضوعاتي كه ارائه كرده ام، عبارتند از: 1. ذبح حيوان با دستگاههاي جديد. 2. مقدار ديه اي كه از طرف جاني، به مجني عليه بايد پرداخت شود. 3. ضمان پول اسكناس كه بر اثر تورم ارزش آن كاسته مي شود. 4. خسارتهاي جنبي كه از طرف جاني، به مجني عليه وارد مي شود، مانند هزينه بيمارستان، بيكاري در ايّام بستري و ... آيا جاني افزون بر ديه، اين هزينه ها را نيز بايد پرداخت كند و ... فقه اهل بيت: مزاياي اين شورا، بر ديگر جلسات استفتاءچيست؟ * مزايايي كه اين شورا دارد، يكي در شكل كار است و ديگري در نوع كار. در جلسات استفتاء مراجع تقليد،معمولاً، كار به اين شكل است كه: مرجع تقليد، در مقام پاسخ گويي به مقلدان خود، نظريه خود را به اعضاي جلسه ارائه مي دهد، ديگران اگر مطلبي در تكميل آن فتوا و نظريه داشته باشند، ارائه مي دهند. بنابراين تنظيم و تبيين و جمع كردن مطالب براي فتوا، به عهده خود آن مرجع است و در محدوده سوءالات استفتاء شده. ولي در اين جلسه، چنانكه عرض شد، يكي از اعضاي جلسه، موضوعي را،از مسائلي كه بدانها اشاره شد براي تحقيق و اجتهاد و استنباط بر مي گزيند و آن را پس از تحقيق و تكميل، به ديگر اعضاي جلسه، كه نوعاً، از مجتهدين و صاحب نظر بوده و از سطح علمي بالايي برخوردارند، ارائه مي دهد و طي ساعتها، بحث و بررسي مي گردد. شخص محقق، بايد پاسخ گوي انتقادات و مدافع نظريه خويش باشد. و در حقيقت، روي هر موضوع، دو بار كار تحقيقي و اجتهادي مي شود: يك بار شخص محقق و يك بار، جمع آقايان شركت كننده.از نظر نوع كار هم، چنانكه اشاره كردم، موضوعات و مسائلي كه در اين جلسه به بحث گذاشته مي شود، نوعاً، مسايل جديد و مشكلاتي است كه نظام اسلامي و جامعه امروز ما، با آن درگيرند. اين كه معتقديم، باب اجتهاد مفتوح است و از افتخارات فقه پوياي ما، مشخصه باز بودن باب اجتهاد، در اين است كه بتواند مسايل زنده روز را پاسخ گو باشد. بويژه مسائلي كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي و الگو شدن حكومت اسلامي به وجود آمده است. امروز، مجتهد، بايد بتواند بر مبناي فقه جواهري در اين مسائل جديد اجتهاد كرده، پاسخ گويد. هم اكنون، خلاهاي زيادي در بحثهاي فقهي وجود دارد، كه علما و فقهاي حوزه، بايد آنها را به داخل حوزه هاي درسي بياورند و با مباني اجتهادي فقه جواهري و مباني اصولي قوي، پاسخ گو باشند. فقه اهل بيت: با توجه به اين كه اعضاي محترم جلسه، هر كدام، به نوعي با مشكلات نظام، رو به رويند و اين، در آشنايي بيشتر آنان به موضوعات و مسايل مورد ابتلا، تاثير فراوان دارد، آيا به نظر جناب عالي، اين رويارويي نزديك با مسايل از مزاياي اين جلسه به حساب نمي آيد؟ * به نظر من، اين هم، يكي ديگر از ويژگيهاي اين جلسه است؛ چرا كه اعضاي اين جلسه افرادي هستند كه هم مي توانند مباني فقه جواهري را به طور كامل و دقيق و عميق بفهمند و هم چون درگير مسايل و مشكلات نظام و جامعه اند، در تشخيص موضوع و توجه به ابعاد مختلف مساله، از توانايي خوبي برخوردارند. در نتيجه، بررسيهايي كه انجام مي شود، از هر دو بعد، كامل تر و دقيق تر از بحثهايي است كه اتفاقاً و احياناً در حوزه انجام مي گيرد. وجود چنين اعضايي در جلسه، بويژه مقام معظم رهبري، كه از بهترين افراد جلسه هستند، مباحث را از هر دو بعد كامل مي كند. به نظر من، موضوع شناسي در اين جلسه، بسيار غني است، همان چيزي كه در استنباط مسايل مستحدثه، بسيار لازم و ضروري است.به هر حال، اعضاي اين جلسه، با توجه به سطح بالاي علمي و فقاهتي كه دارند، موضوع مورد تحقيق و تتبع را از هر جهت، مورد ارزيابي و تحقيق قرار مي دهند. و همان گونه كه گفته شد، پيوندي بين فقه سنتي و مسايل روز انجام مي دهند. اين امتياز مهم جلسه است. فقه اهل بيت: اگر در موردي، شناخت موضوع، نياز به نظرخواهي از كارشناسان داشته باشد چنين چيزي انجام مي گيرد؟ بله. به عنوان مثال، در همين مساله ذبح با دستگاه، اين كه دستگاه چيست و كارش را چگونه انجام مي دهد؟ از توضيحات كارشناسان استفاده شده است. شخص محقق، در صورتي كه نياز بيند از نظر كارشناسان استفاده كند و تحقيق خود را با توجه به نظر كارشناسي به جلسه ارائه دهد، اين كار را انجام مي دهد. فقه اهل بيت: آيا بحثها و گفت و گوهايي كه در جلسه انجام مي گيرد، ثبت و ضبط مي شود؟ * متاسفانه خير ولي انتقادات و اشكالاتي را كه محقق بپذيرد، در نوشته درج مي شود و اين نوشته ها موجود است. و بحمد اللّه اين توفيق پيدا شد كه برخي از آنها، در مجله وزين فقه اهل بيت(ع) منتشر گردد. فقه اهل بيت: آيا تحقيقات اين جلسه را، كه به صورت مقاله ارائه مي شود، مي توان نظريه همه اعضاي جلسه دانست يا اين كه نظر خود نويسنده است؟ * هر چند امكان دارد تمامي اعضا، يا بيشتر آنان با نظر نويسنده موافق باشند، با اين حال، آنچه ارائه مي شود نظر نويسنده است. زيرا چه بسا، برخي افراد جلسه انتقاداتي داشته اند كه از نظر نويسنده، چون قبول نيفتاده، در نوشته اعمال نشده است آنچه ارائه مي شود، يا خود نويسنده تحقيق و استنباط كرده يا اگر ديگران پيشنهادات و يا انتقاداتي داشته اند، پس از قبول آنها نوشته خود را اصلاح كرده كه در نتيجه، آنچه ارائه مي دهد، نظرخود اوست. فقه اهل بيت: از اين كه وقت گذاشتيد و به پرسشهاي ماپاسخ داديد. من هم از زحمات شما متشكرم. مصاحبه با حضرت آيت اللّه محمد موءمن فقه اهل بيت: با تشكر از اين كه وقت خود را در اختيار ما گذارديد، جناب عالي از اعضاي شوراي استفتاء مقام معظم رهبري هستيد، لطفاً بفرماييد اين شورا، از چه زماني آغاز به كاركرده و شما چه مدتي است كه در آن شورا حضور مي يابيد؟ * بسم اللّه الرحمن الرحيم پس از انتخاب حضرت آية اللّه خامنه اي از سوي خبرگان، به رهبري جمهوري اسلامي، هنوز چهلم امام، رحمة اللّه عليه، فرا نرسيده بود كه عده اي از دوستان، گفتند: خوب است به آقا پيشنهاد كنيم، بحث فقهي داشته باشند. در همان روزها، خدمت ايشان رسيدم و دو پيشنهاد به معظم له عرض كردم: يكي اين كه مناسب است جناب عالي، درس خارج فقهي شروع كنيد و مقرر خوبي هم داشته باشيد كه اين مباحث را تقرير كند و به چاپ برسد و در اختيار حوزه قرار بگيرد. ايشان فرمودند: اكنون كه فرصت بسيار اندك است. رفت و آمدها و ملاقاتها زياد است و در ضمن، تابستان است و درسها تعطيل. ان شاء اللّه در آغاز سال تحصيلي، اگر مجالي بود، بحثي را شروع مي كنم. پيشنهاد ديگر اين بود كه: جلسه اي با شركت آقايان علما و فضلاي حوزه تشكيل شود و در آن جلسه، مباحث مورد نياز نظام مطرح شوند و با حضور حضرت عالي، به بحث گذارده شود و مورد بررسي قرار گيرد. براي اين كار، خوب ست شماري از علماي قم، كه ممخص در بحث و تدريس هستند، در اين جمع باشند، تا اين كه مباحث اين جلسه، در حوزه نيز، انعكاس يابد و اساتيد حوزه هم به اين فكر بيفتند كه مسايل مورد نياز و مبتلا به را در درسهاي خود، مطرح كنند. ايشان، اين پيشنهاد را نيز پذيرفتند و فرمودند: خود شما هم يكي از شركت كنندگان باشيد. اسامي تعدادي از علما و فضلا را خدمت ايشان تقديم كردم. حضرت آية اللّه آقاي حاج سيّد محمود هاشمي، از جمله آنان بودند. جلسه فقه، به دستور ايشان تشكيل شد. در آغاز، جلسه، هم شبهاي پنج شنبه برگزار مي شد و هم روزهاي پنج شنبه. ولي اخيراً، تنها روزهاي پنج شنبه تشكيل مي شود. زيرا برخي از آقايان، به خاطر اشتغالات درسي كه در قم داشتند، آمادگي براي حضور در جلسه شب، كمتر داشتند و آن ثمره اي كه بايد داشته باشد، نداشت. از اين روي، جلسه، همان روزهاي پنج شنبه تشكيل مي شود. فقه اهل بيت: در اين جلسه فقهي، چه كساني عضويت دارند؟ * اعضاي جلسه، عبارتند از: فقهاي شوراي نگهبان، آقاي يزدي، رئيس قوّه قضائيه، آقاي سيد جعفر كريمي، آقاي سيّد محمود هاشمي، آقاي مهدوي كني، و خود آقا. اكنون كه در شوراي نگهبان، تغيير به وجود آمده، در اعضاي اين جلسه، تغييري به وجود نيامده است. زيرا آقاي هاشمي كه عضو جديد شوراي نگهبان هستند، پيش از اين هم، از اعضاي جلسه بودند و آقاي گيلاني هم، هر چند اكنون عضو شوراي نگهبان نيستند، ولي در اين جلسه فقهي شركت مي كنند. فقه اهل بيت: چه موضوعاتي در اين جلسه، به بحث گذارده مي شوند؟ موضوعات، چند دسته اند: موضوعات جديد و مستحدث. موضوعاتي كه سابقه طرح در فقه دارند، ولي نياز به تحقيق و بررسي دوباره دارند. تا به تمامي جوانب و ابعاد آنها توجه شود. موضوعاتي كه مشكلات فعلي نظامند كه از مقام معظم رهبري استفتاء مي شوند و يا از سوي اعضاي جلسه، آنان كه دست اندركار مسايل اجرائي اند به ميان مي آيد. فقه اهل بيت: لطفاً درباره شكل كار و شيوه تحقيق،توضيحاتي بفرماييد؟ شكل كار، به اين صورت است: پس از آن كه مشخص شد چه موضوعي بايد بررسي گردد، يكي از اعضاء، داوطلبانه، يا به پيشنهاد ديگر اعضاء، موضوع را براي تحقيق بر مي گزيند. آن شخص موظف است، نتيجه تحقيق خود را در جزوه اي مستدل و مستند، ارائه دهد. جزوه، تكثير مي شود و در اختيار اعضاي جلسه قرار مي گيرد. پس از مطالعه، در جلسه، يا جلساتي، جزوه خوانده مي شود. افراد، هر كدام، نظر انتقادي، يا پيشنهادي در جهت تكميل آن داشته باشند، بيان مي دارند. نويسنده اگر نظرات اصلاحي را پذيرفت، جزوه را اصلاح مي كند. بحث و بررسي دقيق انجام مي گيرد، به حدّي كه اطمينان مي آورد، بخصوص براي مقام معظم رهبري. فقه اهل بيت: لطفاً بفرماييد، حضرت عالي تاكنون چه موضوعاتي را براي اين جلسه تحقيق كرده ايد؟ بنده چون از آغاز در اين جلسه حضور داشته ام، موضوعات زيادي را تحقيق كرده ام. از جمله: كالبد شكافي ميت و پيوند اعضا، غسل دادن ميت با دستگاه، غنا، احكام عده زني كه رحم ندارد، اقدام حكومت به كارهايي كه مزاحمت با حقوق شخصي افراد دارد، تصرفات شخص در ملك خود كه موجب اضرار به ديگري گردد، حق عفو حاكم در حدّ سرقت، قراءت قرآن زنان پيش مردان و ...البته پاره اي از اين بحثها در جلسه بحثي كه در قم، به خواست گروهي از فضلا تشكيل شده بود و مسايل مستحدثه بحث و بررسي مي شد، مطرح شده بود و در اين جلسه، تكميل مي گرديد. فقه اهل بيت: با توجه به اشتغالات فراوان مقام معظم رهبري، حضور كمي و كيفي ايشان در جلسه، چگونه است؟ حضور كمي، به معناي فيزيكي، بايد عرض كنم: جلسه، قائم به ايشان است. اگر ايشان حضور نداشته باشند، جلسه، برگزار نمي شود. با وجود كثرت كارها، حضور ايشان در جلسه بسيار جدي، با علاقه و اشتياق است. گاهي وقتها، كه بعضي از اعضاي جلسه مي خواهند عذري بياورند براي تعطيلي جلسه، ايشان نمي پذيرند. يا مثلاً گاهي وقتها، به خاطر خستگي ايشان، برخي از اعضاي دفتر، از روي دلسوزي، پيشنهاد تعطيلي جلسه را مي دهند كه ايشان نمي پذيرند. از نظر كيفي هم، انصافاً، با استعداد و بينش دقيقي كه دارند، در مباحث وارد مي شوند و به اظهار نظر مي پردازند. چند موضوع را هم، خود ايشان، متصدي تحقيق و بررسي بوده اند. فقه اهل بيت: بزرگان مراجع، از اين گونه جلسه ها كه شوراي استفتاء ناميده مي شود،داشته و دارند، به نظر حضرت عالي، اين جلسه، چه برتري بر آنها دارد؟ به نظر من، مهم ترين امتياز اين جلسه، شكل كار آن روي موضوعات و مسايل آن است. در جلسات استفتاء ديگر، موضوع كار، مسائلي است كه از مرجع تقليدي، استفتاء شده و آن آقا، نياز مي بيند كه در جلسه اي درباره آن بحث شود. شيوه كار هم، نوعاً بدين گونه است كه مساله مطرح مي شود، آقاي مرجع، مطالبي مي فرمايند، آقايان ديگر هم، با مطالعاتي كه داشته اند، به اظهار نظر مي پردازند. و به گونه محدود، دلائل آن مساله بررسي و پاسخ مساله داده مي شود ولي در اين جلسه فقهي، كه در محضر رهبر انقلاب برگزار مي شود، جداي از اين كه بيشتر، بحث روي موضوعات جديد، يا مورد ابتلاي جامعه و نظام است كه بايد مشكلي را حل كند، هر يك از اعضاي جلسه، به تنهايي موضوعي را مي پذيرد و روي آن به تحقيق و تتبع مي پردازد و آن را در جزوه اي، به گونه اي مستدل و بياني اجتهادي محكم، مي نويسد و به ديگر افراد جلسه ارائه مي دهد و آنان، جزوه را به دقت مطالعه و نقد و بررسي مي كنند. نويسنده، بايد در جلسه اي از مباني و مستندات خود، دفاع كند. چه بسا برخي از موارد جزوه، نياز به بازنگري و نگارش دوباره پيدا مي كند. انصافاً، تهيه چنين جزوه اي، كاري بس مشكل است و با كاري كه اعضاي شوراهاي استفتاء معمولي، انجام مي دهند، اصلاً قابل مقايسه نيست. امتياز ديگر اين جلسه، كه از تركيب اعضاي آن، نشات مي گيرد، حضور ذهن و آگاهي اعضاء، بر زواياي گوناگون موضوعي است كه مطرح مي شود. به تعبير ديگر، افراد اين جلسه، چه شخص مقام معظم رهبري، چه ديگر افراد، هر كدام، به گونه اي با مسايل اجرائي نظام درگيرند و بر دشواريها به خوبي آگاهي دارند و موضوعاتي هم كه به بحث گذارده مي شود، بيشتر موضوعاتي است كه نظام و جامعه در رابطه با آنها، مشكل دارند. پر واضح است كه هر چه شناخت موضوع، دقيق تر باشد، استنباط و اجتهادي كه به عمل مي آيد، دقيق تر و كارگشاتر خواهد بود. فقه اهل بيت: آيا نتايج تحقيقات اين جلسه، مرجع كاردستگاههاي اجرايي قرار مي گيرد؟ بله. ولي چون اين نظر مقام معظم رهبري است كه مبناي كار قرار مي گيرد، تحقيقات انجام شده اگر براي ايشان قانع كننده باشد و بنظر قطعي برسند، بر اساس آن، نظر خود را اعلام مي دارند. ملاك در امور نظام، نظر مقام معظم رهبري است كه اين جلسه نقش مهمي در آن دارد. فقه اهل بيت: با توجه به موفقيت اين جلسه و نيز جلسه هاي همانندي كه حضرت عالي با گروهي از شاگردان خود داشته ايد، گسترش اين گونه جلسه ها را در حوزه بين اساتيد، مدرسان و فضلا چگونه مي بينيد؟ * به فرموده مقام معظم رهبري، مسايل مورد نياز جامعه و نظام اسلامي كه حوزه بايد پاسخ گوي آنها باشد، بسيار است و حوزه، با وضعيت فعلي،نمي تواند پاسخ گوي آنها باشد. اكنون، همين مجمع فقهي جدّه، كه جمهوري اسلامي ايران هم، در آن عضويت دارد و من تا كنون، سه مرحله در آن شركت كرده ام، انصافاً موضوعات خوب و نوعاً جديدي در آن مطرح مي شود كه پاره اي از آنها، نه تنها براي حوزه ما، كه براي دست اندركاران اجرايي نظام نيز، تازگي دارد. هرچند در تحقيق اين موضوعات خيلي عميق نيستند،ولي در طرح موضوعات و ارائه مشكلات فقهي جامعه امروز، حقاً كار مي كنند و مسايل جديدي را براي تحقيق عرضه مي دارند. حوزه ما، بايد به استقبال اين مسايل و موضوعات برود و همان گونه كه شايسته فقه غني شيعه است، متقن و مستدل، پاسخ دهد. همان طور كه تا به حال، نمايندگان جمهوري اسلامي ايران، با حضور علمي دقيق خود، موجب تحسين شركت كنندگان شده اند. در حوزه ها، متاسفانه، به بحث و بررسي روي اين گونه موضوعات، روي خوش نشان داده نمي شود، شنيدم، حضرت آية اللّه آقاي وحيد، روزهاي پنج شنبه، جلسه اي دارند كه گروهي از فضلاي درسشان شركت مي كنند و فروعات فقهي را به بحث مي گذارند. يك روز پنج شنبه، مجموعه اي از سوءالات و موضوعاتي را كه در مجمع فقهي جدّه بنا بود طرح شود، برداشتم و خدمت ايشان رفتم. در همان جمعي كه فضلاي درس ايشان هم حضور داشتند، به ايشان عرض كردم: اينها موضوعاتي هستند كه در مجمع جدّه بناست مطرح شوند و ما هم آن جا حضور داريم. خوب است جناب عالي اين موضوعات را به بحث بگذاريد، تا پخته تر و متقن تر گردد و ما هم بتوانيم قوي تر و محكم تر حرفهاي خود را بزنيم. كه اين، هم مايه آبروي جمهوري اسلامي خواهد بود و هم بيانگر قوت فقه شيعه.ولي متاسفانه، تاكنون پاسخي و عكس العملي مشاهده نشده است. خودم خيلي دوست داشتم، مباحثه اي اين چنين داشته باشم كه متاسفانه بر اثر اشتغالات بسيار به كارهاي مديريت حوزه، همان جلساتي هم كه با برخي از فضلا داشتيم، كمتر شد. اميدوارم دوباره بتوانم آن جلسات را ادامه بدهم. فقه اهل بيت: از اين كه قبول زحمت فرموديد، كمال تشكر را داريم. من هم از شما سپاسگزارم.