مذهب‌زدائی و مذهب‌ستيزی در آذربايجان

چندي است كه در جمهوري آذربايجان تحولاتي از جمله موضوع تعطيلي و تخريب برخي مساجد، انتشار بعضي مطالب توهين‌‌آميز نسبت به مذهب در رسانه‌هاي اين كشور و اخيراً موضوع ممنوعيت رعايت حجاب در مدارس اين جمهوري بروز يافته كه به باور برخي ناظران ناشي از وجود ذهنيت‌ها و پس‌ذهنيت‌هاي «ضدمذهبي» در ميان دولت‌مداران سكولار باكو است. اين در حالي است كه اكثر قريب به اتفاق مردم جمهوري آذربايجان را مسلمانان شيعه‌اي تشكيل مي‌دهند كه به تكرار و از جمله با برگزاري تجمعات و اعتراض به اين تحولات، پايبندي به شعائر ديني و مذهبي خود را مورد تأكيد قرار داده‌اند. در اين بين، هستند تحليل‌گراني كه تحريكات خارجي از جمله از سوي اسرائيل و امريكا را در تشديد اقدامات محدودكنندة مذهبي در آذربايجان موثر دانسته و هدف از آن را كاهش نفوذ كشورهاي اسلامي از جمله ايران در آذربايجان و در مقابل، توسعة نفوذ خود در اين كشور مي‌دانند. مؤسسه مطالعات ايران و اوراسيا (ايراس) در همين رابطه و براي تدقيق بيشتر موضوع، گفتگويي را با‌ آقاي دكتر افشار سليماني، سفير سابق ايران در جمهوري آذربايجان ترتيب داده كه مشروح آن در ادامه از نظر مي‌گذرد؛ جناب آقاي دكتر سليماني، ديدگاه شما دربارة تحولات اخير در جمهوري آذربايجان پيرامون موضوع حجاب چيست. علت اصلي رويكرد سخت‌گيرانة دولت باكو در اين خصوص را در چه مي‌دانيد؟ طي روزهاي اخير در كشور همسايه و مسلمان ايران، جمهوري آذربايجان شاهد وقوع حوادثي در ارتباط با موضوع عدم استفاده از حجاب در مدارس اين كشور هستيم. در پي اعلام وزير تحصيل آذربايحان، ميصير مردانف مبني بر عدم اجازه به ورود دانش آموزان با حجاب به مدارس واكنش‌هائي از سوي برخي افراد و گروه‌ها نسبت به اين اقدام صورت گرفت. ازجمله برگزاري تظاهرات اعتراض‌آميز در مقابل ساختمان وزارت تحصيل اين كشور كه منجر به دستگيري و بازداشت تني چند از تظاهر‌كنندگان گرديد. متعاقبا در منطقه نارداران كه از بخش‌هاي تابعه باكو محسوب مي‌شود و در 20 كيلومتري اين شهر واقع شده، تظاهرات ديگري در اعتراض به عدم اجازه ورود به دانش آموزان محجبه به مدارس صورت گرفت. پس از آن نيز در پي واكنش حزب غيرقانوني اسلام، رهبر حزب و تني چند از ديگر اعضاي آن بازداشت و روانه اداره پليس شدند. سپس شاهد تظاهراتي در شهرهاي گنجه و سومقائيت شديم. پلیس جمهوری آذربایجان هفتم ژانویه خودرو رئیس حزب اسلام را متوقف و وی و سه نفردیگر از جمله حاج واقف عبدالله اف، معاون این حزب را بازداشت کرد. یک روز بعد نیز الچین مناف اف معاون دیگر حزب اسلام و همچنین عاکف حیدرلی سخنگوی حزب بازداشت شدند. وزارت کشور جمهوري آذربایجان با انتشار بیانیه‌ای با متهم کردن رئیس حزب اسلام به تحریک به اغتشاش و فراخواندن به جهاد، مدعی شد در مغازه پدر و در منزل پسر عموی وی در قوبا تعدادی نارنجک دستی و سلاح پیدا کرده است. محسن صمداف در ادامه انتقاداتش از سیاست اسلام ستیزی، دوم ژانویه گذشته در اظهارتی با مقایسه سیاست‌های اسلام ستیزی دولت باکو با دوران یزید، به شدت از سیاست حجاب ستیزی دولت انتقاد کرده بود. به دنبال اين تحركات شيخ الاسلام الله شكور پاشازاده، رئيس اداره روحانيت قفقاز به واكنش‌هاي حزب اسلام اعتراض و از اقدام دولت آذربايجان حمايت نمود. برادر وي جوانشير پاشازاده كه نماينده مجلس ملي اين كشور است نيز طي مصاحبه اي جمهوري اسلامي ايران را متهم به دخالت در امور داخلي آذربايجان نمود و شبكه برون مرزي سحر را عامل دخالت تهران در امور داخلي كشورش معرفي كرد. وي همچنين خواستار عدم امكان پخش برنامه‌هاي شبكه سحر در مناطق جنوبي آذربايجان شد و تهران را تهديد كرد كه در صورت ادامه چنين وضعيتي در باكو نيز بايد شبكه‌هاي تلويزيوني داير شوند تا در خصوص مسائل داخلي ايران كه بسيار فراوان است، مبادرت به پخش برنامه براي مردم ايران نمايند. حزب جبهه خلق آذربايجان طي بيانيه‌اي دستيگري و بازداشت موسوم صمد اف رئيس حزب اسلام و برخي از اعضاي اين حزب و نزديكان وي از حمله پسر عموي وي ديانت صمداف و برادر همسر وي فرئوسي محمدرضايف را محكوم و اين اقدام دولت باكو را نقض حقوق بشر و درراستاي تضعيف حركت مردمي در انتقاد دولت، تلاش مردم درجهت تشكيل جمعيت دموكراتيك،جلوگيري از آرادي و جدان و بيان، سركوب آزادي و سوق دادن مبارزه آرام سياسي مردم به اقدامات خشونت آميز و افراطي تلقي نمود و اين گونه واكنشهاي دولتي را سبب منفي شدن نگاه افكار عمومي جهان به آذربايجان دانست. اين حزب در پايان بيانيه دولت آذربايجان را به پيشه كردن صبر، عدم اجاره به انحراف موضوع از مسير قانوني و پايان دادن به اقدامات غير قانوني دعوت نموده است. در همين حال روز چهارشنبه 22 دي‌ماه 89 بخش مطبوعاتي دادستاني كل آذربايجان اعلام كرد پسرعموي رئيس حزب اسلام به اتهام مظنون بودن به برنامه‌ريزي براي انجام ترورو برهم زدن آرامش و كشف انواع سلاح از منزل وي در شهر قبا از سوي بازجويان اداره مبارزه با جنايات سازمان يافته وزارت كشور تحت بازجوئي قراردارند. الشن زاهداف از كارمندان بخش مطبوعاتي وزارت كشور نيز خبر دستگير و بازداشت 20نفر از افراد متدين (هوارداران حزب اسلام) را تلويحا تكذيب نمود و در اين خصوص هيچ اطلاعي ندارد. عیسی قنیر رئیس حزب مساوات جمهوری آذربایجان با رد اتهامات وزارت کشور، گفت بازداشت محسن صمداف بخاطر انتقاد از دولت صورت گرفته است و در این راستا نیز تعداد دیگری نیز بازداشت شدند. وی با تاکید بر اینکه مخالف حبس شهروندان به خاطر افکار سیاسی شان است افزود افراد نباید به این خاطر تحت تعقیب قرار بگیرند. زرتشت عیلزاده، صاحبنظر سیاسی با تاکید براینکه مردم از این رویکرد دولت خسته شده اند افزود رئیس حزب اسلام این ناخرسندی مردمی را به زبان آورد و بازداشت وی نیز بدین دلیل می باشد. وی تاکید کرد دولت باید بجای برخورد های ظالمانه، باید سیاست خود را تغییر و با مردم خود گفتکو کند و جلوی رشوه خواری را بگیرد.ناطق کریم اف از اعضای حزب اسلام نیز افزود حاج محسن صمداف بخاطر سخنرانی دوم ژانویه خود در انتقاد از حجاب ستیزی حبس شده است، صحبت های وی مورد توجه مردم قرار گرفت، بطوریکه این اظهارات در تلفن همراه شهروندان دست به دست می گشت و در سایت یوتیوپ منتشرشده است. خودی خودیف، رئیس حزب اتحاد آذربایجان نیز در مصاحبه با خبرنگار برونمرزی در باکو در اين خصوص افزود؛ سیاست دستگیری مسلمانان خللی در تقویت اسلامگرایی ایجاد نخواهد کرد آنها هر چه هم بگویند حکومت دنیوی است اکثریت مردم مسلمان هست. به تأكيد او، آنها 28 صفر سال گذشته و در سالروز رحلت رسول اکرم ص، پنج نفر از دینداران را حبس کردند اما امسال اعتراض ها افزایش پیدا کرد، آنها با سرکوب شهروندان به خود زیان می زنند. عاکف نقی رئیس سازمان آزادیبخش قره باغ نیز با اشاره به فعالیتهای حزب اسلام در دفاع ارزشهای ملی و معنوی جمهوري آذربایجان، ادعای کشف سلاح در منزل و محل کار نزدیکان رئیس حزب اسلام را مضحکانه خواند. انجمن دفاع ازحقوق بشر درترکیه موسوم به "اوزگوردر" اعلام کرد در اعتراض به حبس رئیس حزب اسلام و حجاب ستیزی در جمهوري آذربایجان فردا جمعه در مقابل کنسولگری جمهوري آذربایجان در استانبول تظاهرات برگزار خواهد کرد. به نوشته سایت اسلام آذری، اتحادیه رادیوهای و تلویزیونهای اسلامی که حدود سی کشور در آن عضویت دارد، نیز با انتشار بیانیه ای حبس فعالان اسلامی در جمهوري آذربایجان به خاطر حجاب ستیزی را محکوم کرد. ریچل دنبر معاون سازمان جهانی دیده بان حقوق بشر نیز منع حجاب در مدارس متوسطه جمهوري آذربایجان را با آزادی دینی و آزادی استفاده از نمادهای دینی مغایر خواند و افزود این اقدام که به بهانه اجرای آئین نامه انضباطی است، غیر قانونی می باشد. به علت اعتراض به حجاب ستیزی علاوه بر اعضای حزب اسلام، رئیس جمعیت ارزشهای ملی و معنوی، حجت الاسلام ذوالفقار میکائیل زاده حافظ قرآن و دهها نفر در گنجه، سومگائیت و تعداد دیگری از شهرها بازد. برغم برخي اعتراضات به منع حجاب درمدارس متوسطه، وزارت تحصیل جمهوري آذربایجان روز چهارشنبه 22 ديماه 1389 در مراسمی یونیفورم دانش آموزان کلاس هفتم و یازدهم را معرفی کرد که لازمه اجرای آن بی حجابی دانش اموزان است(وزارت تحصیل جمهوری آذربایجان لباس های جدید دانش آموزان این کشور را رونمایی کرد برخی از رسانه های آذری امروز با درج این مطلب و چاپ عکس هایی از آئین رونمایی لباسهای جدید دانش آموزان جمهوری آذربایجان نوشتند: خانم زمینه علی قیزی مدیر بخش روابط خارجی وزارت تحصیل جمهوری آذربایجان گفت: طراحی لباسهای دانش آموزان دختر و پسر آذری یکسال بطول انجامید و از این پس همه دانش آموزان باید با این لباسها در مدرسه حاضر شوند. میصیر مردان اف وزیر تحصیل جمهوری آذربایجان نیز در یک ماه گذشته بارها تاکید کرد: هر دانش آموزی با لباسی غیر از لباس تعیین شده در مدارس حضور یابد یا از حجاب استفاده کند از مدرسه اخراج می شود. ). در همين حال گوهر بخشعلی اوانماينده مجلس ملي آذربايجان در گفتگو با روزنامه 525، با استنادبه آیه 59 سوره احزاب مدعی شد در هیچ جای قرآن آیه ای که مربوط به وجوب حجاب برای همه خانم ها و پوشاندن سر باشد، نیامده است.وي حجاب را مخصوص همسران رسول گرامي اسلام دانست. وی در عین حال گفت دختران می توانند پس از رسیدن به سن 18 سالگی، داوطلبانه اگر بخواهند حجاب به تن کنند و احدی حق تجاوز به حقوق آنها را ندارد. بخشعلی اوا گفت مراعات حجاب برای همه آزاد است اما دانش آموزان دختر تا سن 18 سالگی حق ندارند محجبه باشند و باید اونیفورم مدرسه را بپوشند. وی همچنین از وزارت تحصیل انتقاد کرد و افزود با توجه به لائیک بودن جمهوري آذربایجان باید زودتر از اینها حجاب در مدارس ممنوع می شد. ممنوعیت حجاب در مدارس متوسطه جمهوري آذربایجان هیچ مبنایی بر اساس قانون اساسی و قانون تحصیل ندارد، اما نمایندگان مجلس جمهوري آذربایجان تاکنون در مقابل این نقض قانون اقدام نکرد. پیش ازاین تعدادی الهیات شناس و عالم دینی جمهوري آذربایجان از مسئولان خواسته اند درباره مسایل اسلامی که اطلاعات ندارند اظهار نظر نکنند. سخنگوي وزارت خارجه ايران در مورد برخوردهاي دولت آذربايجان با برخي از گروه‌هاي مذهبي و مسلمان اين كشور گفت: اين مساله‌اي كاملا داخلي است و مربوط به كشور آذربايجان است. اعتراضات نسبت به ممنوعيت حجاب در مدارس توسط ملت آذربايجان مسلمان و متدين عكس‌العملي طبيعي و در عين حال داخلي است. اميدواريم با درايت و هوشياري، مسوولان آذربايجان اجازه ندهند كساني كه نسبت به استقلال و اقتدار آذربايجان در حال توطئه و طراحي هستند از اين موضوعات سوء استفاده كنند. وي همچنين اضافه كرد، جرياناتي به دنبال بر هم زدن اقتدار و استقلال آذربايجان هستند و ملت آذربايجان با توجه به تدين‌شان ممكن است تحركاتي داشته باشند. درايت مسوولان آذربايجان در اين زمينه مي‌تواند راه‌گشا باشد برخي محافل مطبوعاتي اين موضع‌گيري سخنگوي وزارت خارجه را دو پهلو و دخالت در امور داخلي آذربايجان خواندند. در قانون اساسي آذربايجان هيچ ديني رسما بعنوان دين رسمي معرفي نشده و همه مردم در انتخاب دين و مذهب آزادند. در همين قانون بر دنيوي بودن دولت ولائيك بودن آن تاكيد شده است. لذا هر گونه قرائتي از دين كه سياسي بودن آن را نمايانگر باشد ممنوع است. قدر مسلم دولت آذربايجان مايل به سياسي شدن دين دراين كشور نيست و هرگونه تحركي كه سبب سياسي شدن دين در آذربايجان شود منجر به واكنش از سوي دولت مي‌شود. با توجه به بروز مسائل مشابهي از اين دست در گذشته از جمله موضوع تخريب و تعطيلي برخي مساجد، بعضي ناظران بر وجود گرايش‌هاي قوي ضدمذهبي در ميان رهبران آذربايجان به ويژه الهام علي‌يف تأكيد دارند. نظر شما در اين خصوص چيست؟ آيا اساساً شما با اطلاق واژة «ضدمذهبي» به اين اقدامات موافق هستيد؟ با توجه به شناختي كه از محيط سياسي، فرهنگي و اجتماعي آذربايجان دارم تصور نمي‌كنم رهبران آذربايجان داراي ديدگاه ضد‌مذهبي باشند. اقدامات دولت باكو درگذشته و در حال حاضر در زمينه مرمت و بازسازي اماكن مذهبي و مساجد نشان مي‌دهد كه بعيد است چنين رويكردي در آنها باشد. در حال حاضر مسجد تاريخي شهر شماخي از سوي دولت درحال مرمت و بازسازي است و الهام علي‌يِف، رئيس جمهور آذربايجان و همسرش خانم مهربان علي‌يِووا چند ماه پيس از اين مسجد بازدد نمودند. در گذشته و در دوره حيدر علي‌يِف نيز از اينگونه اقدامات از جمله بازسازي مرقد بي بي حكيمه در باكو صورت گرفته است. همچنين مسجد قديمي تازه پير باكو از سوي الله شكور پاشازاده رئيس اداره روحانيت آذربايجان و قفقاز مرمت و نوسازي شده وامكانات جانبي زيادي در اطراف آن ايجاد گرديده كه در نوع خود در اين كشور كم‌نظير است. بنظر اينجانب در بررسي اين موضوع بايد قسمت پر ليوان را ديد ‌و با نگاه مثبت ارزيابي نمود و اقدامات صورت گرفته را گامي مثبت در جهت توسعه دين تلقي نمود. رويكرد مقامات دولتي نسبت به دين غير‌سياسي است و آن را امور شخصي مي‌دانند و علاقمند به دخالت دين در امور سياسي و مملكتي نيستند و در قانون اساسي آذربايجان دين رسمي اعلام نشده و همه اتباع اين كشور در انتخاب دين و انجام فرائض ديني به ما هو فرائض آزادند. با عنايت به برخي تقسيم‌‌بندي‌ها از اسلام در حوزه شوروي سابق به اسلام سنتي، دولتي، سياسي و افراط‌ گرا، ديدگاه شما در خصوص چيستي انواع اسلام در جمهوري آذربايجان چيست؟ براي بررسي اين مقوله بايد به مسائل تاريخي، ديني و فرهنگي در اين كشور توجه دقيق داشت. بدون شناخت واقعيات تاريخي و تحولات دو دهه اخير در آذربايجان نمي توان تحولات كنوني را واقع بينانه ارزيابي نمود. در نگاه اول، آذربايجان سومين كشور شيعه در جهان محسوب مي‌شود (پس از ايران و عراق)، اما بايد توجه داشت كه ملت آذربايجان تحت تاثير تزاريسم و سوسياليسم وكمونيسم ادعائي در دو قرن اخير بويژه در يك قرن اخير در دوره حاكميت ديكتاتوري شوروي از حيث مسائل فرهنگي و ديني با چالش‌هاي جدي مواجه شده و دردو دهه اخير پس از فروپاشي شوروي و استقلال نيز، اين كشور در معرض تاثيرات فرهنگ غربي و قرائت‌هاي مختلف از دين اسلام و مذاهب تسنن و تشيع بوده است. لذا با سردرگمي‌هاي زيادي مواجه شده است. در بررسي اين موضوع ملاحظات ديگري نيز وجود دارد كه بايد به آنها توجه دقيق‌تري صورت گيرد، از جمله اينكه برغم اينكه اكثريت مردم آذربايجان مسلمان و شيعه مذهب هستند، اما با توجه به چالش‌هاي تاريخي و دين‌ستيزي در دوران شوروي از حيث آشنائي با معرف اسلامي هنوز به درجه‌اي نرسيده‌اند كه بتوانند رفتارهاي فردي، اجتماعي و سياسي خود را بر اساس معارف اسلامي تنظيم كنند. با در نظر داشت مسائل فوق مي‌توان گفت در جمهوري آذربايجان همه نگرش‌ها موجود است (سنتي، افراطي، سياسي، دولتي و ...). بر اساس قانون اساسي و نگاه مقامات و دولت، اسلام غير‌سياسي است، رويكرد اكثريت مردم به اسلام سنتي است و بيشتر در حوزه رعايت آداب و رسوم قابل مشاهده است. برخي از افراد كه توسط عوامل عربستان و با حمايت‌هاي مالي و معنوي اين كشور پشتيباني مي‌شوند ديدگاه افراطي دارند و در معرض نظارت شديد دولت قرار دارند. عده اندكي نيز ديدگاه سياسي به اسلام و تشيع دارند كه اعضاي حزب اسلام را مي‌توان در اين طبقه‌بندي قرارداد (البته اين حزب در آذربايجان غير‌قانوني شمرده مي‌شود.). به نظر اينجانب بهترين رهيافت در آذربايجان اين است كه مردم آذربايجان در مرحله كنوني بايد با محتواي دين اسلام و مذهب تشيع (و اقليت تسنن) آشنائي عميق پيدا كنند تا به مرور زمان قرائت حاكم در سايه دموكراسي حاصل شود. در شرايط كنوني هر گونه دخالت داخلي و خارجي در اين مقوله موجبات خسران براي ملت، دين و روابط با برخي كشورها را فراهم خواهد نمود. بي‌ترديد عوامل اقتصادي نيز در رويكردهاي ديني مردم در شرايط كنوني تاثير زيادي دارد. با اين ملاحظه، با عنايت رويكرد سخت‌گيرانة دولت باكو نسبت به برخي نمادها و مراسم‌هاي مذهبي در مقايسه با برخي ديگر از كشورهاي اسلامي از جمله تركيه، به اعتقاد شما رهبران آذربايجان به دنبال تثبيت چه نوع حكومتي هستند؟ به نظر بنده دولت آذربايجان نسبت به نمادها و مراسم مذهبي حساسيتي ندارد، بلكه نسبت به سياسي شدن اسلام و تشيع كه طبق قانون اساسي نبايد سياسي شود حساسيت دارد. در قانون اساسي اين كشور همان گون كه پيشتر گفتم دين از سياست جداست، دولت دنيوي است و لائيك. برغم اين موضوع بنظر من دولت آذربايجان نبايد نسبت به استفاده از حجاب واكنش نشان دهد تا روند اوضاع بصورت طبيعي سپري شود. دولت با اين اقدام سبب تحريك احساسات برخي از اتباع خود مي‌شود، حتي كساني كه در قبال حجاب حساسيتي ندارند و از مسائل ديگر ناراضي هستند به اين بهانه به تظاهرات اعتراض‌آميز ملحق مي‌شوند. بررسي‌هاي واقع بينانه نشان مي‌دهد كه در‌صد قابل توجهي از مردم آذربايجان به موضوع حجاب حساس نيستند و دانش آموزان، دانشجويان و كارمندان اندكي علاقمند به استفاده از حجاب هستند. در مقايسه با تركيه كه تمايل نسبتا زيادي آن هم بصورت داوطلبانه و آگاهانه نسبت به استفاده از حجاب وجود دارد در آذربايجان در شرايط كنوني اين گونه نيست. لذا بنده تصور نمي‌كنم اكثريت مردم در آذربايجان تمايل به استفاده از حجاب و در قبال تاكيد بر بي‌حجابي در مدارس قصد واكنش جدي دارند. در تركيه در دولت‌هاي قبل از دولت رجب طيب اردوغان قانون منع ورود بانوان باحجاب به موسسات آموزشي و نهادهاي دولتي تصويب و به اجرا درآمد ديديم كه نتيجه بخش نبود و موج حجاب‌خواهي افزايش يافت، النهايه در دوره حزب حاكم عدالت و توسعه كه گرايشات اسلامي نيز دارد اصلاحاتي دراين خصوص بعمل آمد كه ادامه دارد. دولت فعلي تركيه با اين اقدام خود حتي به غربي‌ها كه مدعي موجد دموكراسي هستند درس عبرتي آموخت مبني براينكه دموكراسي اين نيست كه بانوان را به برداشتن حجاب مجبور كرد (كاري كه در غرب صورت مي گيرد) يا آنها را مجبور به بر سر داشتن حجاب نمود. دموكراسي آن است كه بانوان خود برگزينند كه محجبه باشند يا نباشند. همين رويكرد حزب عدالت و توسعه سبب افزايش آمار محجبه‌ها در تركيه گريده است. بنظر مي‌رسد دولت آذربايجان هم حداقل از همسايه خود تركيه كه مناسبات استراتژيك با يكديگر دارند و اخيرا نيز شوراي همكاري‌هاي استراتژيك را تشكيل داده‌اند اقتباس نمايد تا به ملت، دين و دولت زياني نرسد. تجربه نشان مي‌دهد كه ميوه بر روي درخت بايد برسد و خود بر زمين افتد در صورتي كه بصورت كال چيده شود قابل خوردن نخواهد بود يا حداقل مزه اصلي را نخواهد داشت. مردم بايد با استفاده از منابع مختلف با محتواي اديان آشنا شوند بويژه در قرن بيست و يكم كه با انفجار اطلاعات و فزوني امكانات ارتباطي (تلويزيون‌هاي ماهواره‌اي، اينتر نت و...) مواجه هستيم كه سرعت توسعه را افزايش و زمان را كاهش داده است. تحميل دين و هر عقيده‌اي به سان خوراندن همان ميوه كال است كه زبان را تلخ و معده را با مشكل مواجه مي‌كند. به اعتقاد برخي، دولت باكو در تفكيك ميان اسلام سياسي و اسلام ميانه‌رو موفق نبوده و سركوب اسلام ميانه‌رو را به تبع ترس از قدرت‌يابي مسلمانان سياسي در دستور قرار داده است. ديدگاه شما در اين خصوص چيست؟ در پاسخ به اين سوال لازم است به چند نكته اساسي اشاره كنم. مولفه تاريخ و زمان را نبايد از نظر دور داشت. اين انتظار كه در آذربايجان در دو دهه اخير پس از فروپاشي شوروي و استقلال اين كشور اين گونه مسائل مركب و پيچيده كه تحت تاثير تحولات دو قرن اخير بوده، براحتي و بزودي حل و فصل شود منطقي بنظر نمي‌رسد. جاي دور نرويم در ايران خودمان كه دين همچون آذربايجان يا مناطق مسلمان‌نشين شوروي سابق در معرض فشار و تحريف و ممانعت نبوده و از عمق بسيار بيشتري برخوردار بوده و انقلاب اسلامي را پشت سر گذشته، در حوزه‌هاي نظري و عملي داراي چالش‌هاي فراواني هستيم و شاهد قرائت‌هاي مختلف و متفاوت از دين در ميان مردم و علما و سياسيون هستيم. چگونه مي‌توانيم انتظار داشته باشيم در جمهوري آذربايجان كه بدترين برخوردها با دين و ديندار در قرن اخير صورت گرفته و بيست درصد اراضي آن اشغال است و دخالت‌هاي خارجي را تجربه مي‌كند اين موضوع با موفقيت همراه شود. به نظر من راه درازي در پيش است، آذربايجان هم شاهد تحولات مختلف در اين خصوص در كشورهاي پيرامون خود و جهان است و نسل جديدي در شرف عرض اندام است. سياسي شده اسلام يا سياسي نشدن آن به عوامل مختلف داخلي و خارجي بستگي دارد و روند آتي تحولات نشان خواهد داد كه در اين كشور چه اتفاقاتي در حوزه‌هاي نظري و عملي رخ خواهد داد؟ با توجه به نكات فوق تصور مي‌كنم به اين زودي‌ها اسلام سياسي در آذربايجان از روند روبه رشدي برخوردار نخواهد بود و اين روند به كندي پيش خواهد رفت. سال‌ها در اين كشور، تاريخ شاهد حكومت و دولت لائيك و اسلام غير‌سياسي و سنتي خواهد بود. حتي اگر تحولاتي در آذربايجان منجر به تغيير دولت‌ها شود دولت‌هاي جديد هم لائيك خواهند بود. مجموعه‌اي از دينداران آذربايجان كه اسلام را سياسي مي‌بينند الگوي همه مردم آذربايجان نيستند و اگر كساني اين گونه تصور كنند كه اعضاي حزب اسلام و هواداران آنها الگوي تمام‌نما يا اكثريت‌نماي مردم آذربايجان هستند، بنظر من دچار خطاي استراتژيك شده‌اند. مردم آذربايجان در اين مرحله از تاريخ حيات و كشور خويش صرفا بايد در راستاي تعيمق شناخت خود از دين بكوشند و در اين راستا مراكز مطالعاتي و تحقيقاتي و آموزشي غير‌حكومتي كه توسط اتباع اين كشور اداره شود نقش مهمي خواهند داشت. براي توسعه و تعميق دين اسلام و مذهب تشيع نبايد دخالت خارجي در اين كشور صورت گيرد. نبايد نسبت به سياسي شدن آن نگاه جبري داشت. بايد به خود ملت سپرد. همان گونه كه گفتم مقامات آذربايجان بر اساس تفكرات و خواسته‌هاي خود و قانون اساسي اين كشور خواهان ادامه دولت غير‌ديني ولائيك هستند و بارها بر اين نكته تاكيد ورزيده‌اند. ديدگاه شما در خصوص برخي تحليل‌ها مبني بر تأثير تحريكات خارجي در روندهاي مذهب‌زدايانه در جمهوري آذربايجان از جمله از سوي اسرائيل چيست؟ همان گونه گفتم به گمان من ديدگاه دولت آذربايجان ضد‌مذهبي نيست، اما سياسي شدن مذهب را برنمي‌تابند و هرگونه تحرك در اين راستا خلاف قانون اساسي كشور مي‌دانند. دخالت‌هاي خارجي به صور مختلف در حوزه‌هاي ديني، سياسي، امنيتي و اقتصادي در آذربايجان قابل مشاهده و ملموس است. منظورم از صور مختلف اين است كه كشورهاي همسايه و خارج نزديك و دور در حوزهاي مختلف در ابعاد تبليغاتي، حمايت‌هاي مالي، فعاليت‌هاي علمي و مذهبي و ... در اين مسائل دخالت مي‌كنند‌. اما دولت باكو همه آنها را دخالت نمي‌داند برخي را همكاري مي‌داند و حساسيتي نسبت به آن نشان نمي‌دهد، اما به برخي ديگر حساسيت نشان مي‌دهد. از جمله نسبت به فعاليت‌هاي وهابيون كه از سوي عربستان حمايت مي‌شوند. در مورد همكاري با جمهوري اسلامي ايران ضمن اينكه برخي از موارد را همكاري محسوب نموده و حساسيتي نشان نمي‌دهد، برخي ديگر از اقدامات و فعاليت‌ها را دخالت در امور داخلي خود تلقي و حساسيت زيادي نسبت به آنها نشان مي‌دهد. براي مثال همانگونه كه در مقدمه پاسخ به سوال اول عرض كردم جوانشير پاشازاده، نماينده مجلس ملس آذربايجان و برادر الله شكور كه رئيس اداره روحانيت قفقاز اسن در مصاحبه چند روز پيش خود با سايت خبري قفقازاينفو ايران را به دخالت در امور داخلي كشورش (ودرموضوع اعتراض به ممانعت از ورود دختران دانش آموز محجبه) متهم نمود. در گذشته نيز از اين دست واكنش‌ها در قبال ايران كم نبوده است. اما در مورد اسرائيل غاصب بايد بگويم كه اين رژيم هر گونه توسعه دين اسلام و مذهب تشيع در آذربايجان را برنمي‌تابد و تلاش مي‌كند لابي يهودي را در اين كشور تقويت نموده و در پيوند با لابي جهاني خود در آمريكا و ديگر كشورها در عرصه‌هاي مختلف اين كشور حضور و نفوذ داشته باشد. اين كشور همواره از تعميق انديشه‌هاي اسلامي در آذربايجان و افزايش پيوند مردم آذربايجان با ايران بويژه با توجه به رويكردهاي تهران در قبال خود نگران بوده وخواهد بود. با عنايت به تعهد اكثريت مردم جمهوري آذربايجان به رعايت شئوانات اسلامي از جمله حجاب، آيندة اقدامات دولت باكو در مقابله به اين تمايلات را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟ بنظر من اگر اكثريت مردم آذربايجان خود را نسبت به رعايت شئونات اسلامي ملزم و متعهد بدانند اكثريت بانوان اين كشور خود را نسبت به رعايت حجاب ملزم و متعهد نمي‌دانند. اما مي‌توان گفت نسبت به سال‌هاي گذشته تعداد زنان آذري كه از پوشش اسلامي استفاده مي‌كنند افزايش يافته و در حال افزايش است. در آذربايجان همچون دوره قبل از دولت اردوغان در تركيه با حجاب اسلامي زنان در سطح كشور برخوردي صورت نمي‌گيرد. ممانعت اخير هم صرفا در مورد دانش آموزان دورة متوسطه اعمال شده است. بنظر مي‌رسد دولت باكو اين موضوع را به يك چالش مبدل نسازد. البته كم وكيف مواجهه با اعضاي حزب اسلام با اين مقوله متفاوت خواهد بود. به تعبير ديگر، دولت آذربايجان به اينها بعنوان دو موضوع جداگانه مي‌نگرد. در آذربايجان حزب اسلام از نفوذ قابل توجهي برخوردار نيست. حتي منتقدين حكومت نيز تمايلي به عضويت در اين حزب يا هواداري از آن ندارند. هم چنين اين حزب در ميان دانشجويان و اساتيد دانشگاهي و فرهنگيان از جايگاه خاصي برخوردار نيست. ضمن اينكه هواداران حزب از حيث مناطق جغرافيائي از كميت متفاوتي برخوردار است. حوزه نفوذ اين حزب بيشتر در بخش‌هاي نارداران و مشدآقا است. اين مناطق تقربيا در 25 كيلومتري باكو قرار دادند. همچنين بصورت پراكنده در برخي شهرهاي جنوبي آذربايجان و گنجه و سومقائيت هواداراني دارند. رئيس اداره روحانيت قفقاز الله شكور پاشازاده نيز كه متولي امور ديني در اين كشور است و اعتقادي به دخالت دين در سياست ندارد با حزب اسلام مخالف است و طي مصاحبه‌اي از واكنش دولت نسبت به بازداشت رئيس اين حزب حمايت نموده و اقدامات وي را در مخالفت با ممانعت از حجاب نكوهش كرده است. بعنوان آخرين سخن بايد بگويم؛ تهران بايد با باكو اعتماد‌سازي متقابل نمايد تا ضمن توسع و تحكيم مناسبات في‌مابين، مانع از فرصت‌طلبي رژيم صهيونيستي، آمريكا، روسيه، اروپا و ... در آذربايجان شود. هر گونه خلائي در روابط تهران- باكو از سوي ساير بازيگران كه مخالف توسعه مناسبات دو كشور هستند مي‌شود. متاسفانه هنوز اعتماد متقابل در ميان دو كشور موجود نيست و فرصت‌ها از دست مي‌رود. با تشكر از آقاي دكتر افشار سليماني كه وقت خود را در اختيار مؤسسه ايراس قرار دادند.