اروپا در دوراهی سخت
مذاکرات ایران با اروپا به زودی آغاز می شود.باید دید اروپایی ها می‌خواهند ترتیبات امنیتی و اولویت‌های سیاست خارجی مجزایی داشته باشند یا با پیروی از سیاستهای ترامپ نسبت به ایران، انتخاب‌های دیگری از جمله مکانیسم ماشه را دنبال کنند
با مصاحبه اخیر سید عباس عراقچی، وزیر امورخارجه کشورمان و یکی از معماران اصلی برجام، چشم‌انداز جدیدی از آینده روابط بین‌المللی ایران و جهان آشکار شد. عراقچی با تأکید بر تمایل کشورهای اروپایی برای ازسرگیری مذاکرات و اشاره به فرصت محدود ۱۱ ماهه برای احیای برجام، پیام روشنی فرستاد: جهان باید خود را برای پیچیده‌ترین و حساس‌ترین دور دیپلماسی هسته‌ای آماده کند.
زمینه تاریخی و ضرورت اکتبر ۲۰۲۵
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که اساس قانونی برجام را تشکیل می‌دهد، با توافقی تاریخی میان ایران و قدرت‌های جهانی در سال ۲۰۱۵ تصویب شد. این قطعنامه، ایران را از بند تحریم‌های شورای امنیت آزاد کرد، اما در عین حال محدودیت‌هایی را بر برنامه هسته‌ای و موشکی این کشور اعمال کرد. اکنون، در آستانه اکتبر ۲۰۲۵، پایان این محدودیت‌ها نزدیک است. در صورتی که پرونده ایران از دستور کار شورای امنیت خارج شود، ایران به کشوری عادی در نظام بین‌الملل تبدیل می‌شود، مشابه ژاپن یا آلمان که برنامه‌های هسته‌ای غیرنظامی دارند. اما رسیدن به این نقطه، مسیری دشوار و پرچالش است که به گفته عراقچی، نیازمند تعاملات سیاسی و دیپلماتیک پیچیده‌ای است.
آمریکا: بازگشت ترامپ و چالش‌های پیش‌رو
دوران جو بایدن نشان داد که دیپلماسی آمریکا در مواجهه با ایران همچنان درگیر تناقضات داخلی و فشارهای لابی‌های مخالف است. اکنون با احتمال بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید، فضای مذاکرات پیچیده‌تر خواهد شد. ترامپ بارها اعلام کرده که تنها هدف او جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است اما سیاستهای او در عمل می‌تواند فشارهای اقتصادی و تحریمی را به اوج جدیدی برساند. برای ایران، بازگشت ترامپ یک تهدید جدی است، زیرا ممکن است او به طور مستقیم یا از طریق اروپا، مکانیسم اسنپ‌بک را فعال کند. این اقدام، همه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بازخواهد گرداند و دیپلماسی هسته‌ای را وارد بحرانی عمیق خواهد کرد. هرچند به دلیل روابط نه چندان مطلوب ترامپ با اروپا شاید ایران بتواند از این فرصت استفاده کند و در ۱۱ ماه باقی مانده تا پایان برجام همراهی نسبی اروپا را با خود داشته باشد.
اروپا: انتخابی بین واشنگتن و تهران
این که ترامپ تا چه حد بتواند موافقت اروپا را برای فشار بر ایران کسب کند، موضوعی است که نیاز به زمان دارد اما آن چه مشخص است این که انتخاب مهم، انتخاب سیاست از سوی کشورهای اروپایی در برابر ایران خواهد بود. پرونده هسته‌ای ایران باید تا ۱۸ اکتبر سال ۲۰۲۵ از دستور کار شورای امنیت سازمان ملل خارج شود. با این حال مهم‌ترین ابزار در دست اروپا، مکانیسمی است که از آن تحت عنوان اسنپ‌بک یاد می‌شود، به این معنا که همان‌طور که در برجام و قطعنامه نیز تعبیه شده است، اروپا می‌تواند از آن استفاده کند تا تمام قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران و تحریم‌های ایران تحت قطعنامه‌های ششگانه پیشین شورای امنیت را بازگرداند. بنابراین انتخاب‌های استراتژیک اروپا تا حد زیادی می‌تواند در مدیریت این منازعه تاثیرگذار باشد. امانوئل مکرون ۷ نوامبر ۲۰۲۴، ۲ روز بعد از پیروزی ترامپ گفت مسیر متفاوتی از آمریکا را در پیش خواهد گرفت: «ما [اروپایی‌ها] نباید امنیت خود را برای همیشه به آمریکا واگذار کنیم. آیا ما آماده دفاع از منافع مردم اروپا هستیم؟» وی در ادامه با تاکید بر روابط با آلمان در این زمینه گفت: «پاریس و برلین در چارچوب «شرایط جدید» برای ایجاد یک اروپای متحد و قوی‌تر همکاری می‌کنند». علاوه بر این باید به گزارش اتحادیه اروپا درباره آمریکا نیز اشاره کرد. اتحادیه اروپا در گزارشی ارزیابی کرد ایالات متحده دیگر آماده تامین چتر امنیتی اروپا نیست. حال باید دید اروپا همان‌طور که مکرون اظهار کرده، می‌خواهد ترتیبات امنیتی و اولویت‌های سیاست خارجی مجزایی داشته باشد یا در این ۱۱ ماه با دنباله‌روی از سیاستهای ترامپ نسبت به ایران، انتخاب‌های دیگری از جمله مکانیسم اسنپ‌بک را دنبال کند. این در حالی است که در جریان تقابل‌های بین ایران و اسرائیل و به صورت خاص روسیه و اوکراین و اتهامات اروپایی‌ها نسبت به ایران درباره کمک به روسیه و تحریم ارائه خدمات هوایی به هواپیماهای ایرانی برای ورود به اروپا، ایران به خوبی پیام خود را برای تقویت بازدارندگی در برابر اروپا در شرایطی که بخواهد مکانیسم ماشه موجود در قطعنامه ۲۲۳۱ را بازگرداند، مخابره کرد. این پیام درباره «افزایش برد موشک‌ها به بیش از ۲۰۰۰ کیلومتر» را اروپایی‌ها دریافت کرده‌اند. «سیدکمال خرازی» رئیس شورای راهبردی روابط خارجی شهریور ۱۴۰۳ با انتقاد از اروپایی‌ها با اشاره به اقدام ایران در لحاظ کردن حساسیت‌های آنان درباره برد موشکی ایران طی سال‌های گذشته، در مصاحبه با شبکه «المیادین» به صراحت این پیام را مخابره کرد و گفت: زمانی که آن ها حساسیت ایران را در نظر نمی‌گیرند، بنابراین دیگر لزومی ندارد ایران نیز حساسیت آنان را درک کند، لذا احتمال این که ایران برد موشکی خود را توسعه دهد و بیشتر کند، هست». این در واقع یک هشدار به طرف اروپایی نسبت به اتخاذ سیاستهای خصمانه در قبال ایران با بازگشت مکانیسم ماشه یا همان اسنپ‌بک بود. تحولات این ۱۱ ماه مشخص خواهد کرد اروپا کدام مسیر را انتخاب خواهد کرد. آن چه مشخص است، این که انشقاق ایجادشده در روابط آمریکا و اروپا می‌تواند یک فرصت برای عبور از این ۱۱ ماه حساس باشد. به نظر می‌رسد اروپا باید حساسیت‌های امنیتی و سیاسی ایران نسبت به مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای تهران را درک کند، همان‌طور که ایران همواره تلاش کرده با احترام متقابل، حساسیت‌های اروپا را درک کند. افتادن در دام آمریکا و بازگرداندن شرایط به وضعیت بی‌بازگشت، هزینه‌های امنیت بین‌المللی را نیز بالا خواهد برد. آنچنان که عراقچی در مصاحبه اخیر خود گفت: ما برای این مذاکرات آمادگی کامل داریم و پنجره‌های دیپلماسی را باز می‌دانیم، به‌شرطی که اراده واقعی در طرف‌های مقابل ما وجود داشته باشد. در غیر این صورت، ما مسیر دیگری را خواهیم رفت و ما برای هر مسیری آمادگی داریم. همان‌طور که در قضیه حمله رژیم صهیونیستی گفتیم ایران برای هر سناریویی آمادگی دارد، در این جا هم به کشورهای غربی می‌گوییم مسیر هسته‌ای ما در یک سال آینده، مسیر حساس و پیچیده‌ای خواهد بود ولی ما برای هر سناریویی آمادگی داریم؛ اگر به نقطه تقابل برسیم یا همکاری، برای آن آمادگی داریم.»
ایران: نیاز به کنشگری فعال
ایران اکنون در موقعیتی حساس قرار دارد. از یک سو، مذاکرات احتمالی می‌تواند فرصتی برای احیای برجام باشد؛ از سوی دیگر، ایران با تهدیدهای امنیتی و سیاسی متعددی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی مواجه است. تجاوزات مکرر اسرائیل، تحریم‌های آمریکا و فشارهای اروپا همگی بخشی از این چالش‌ها هستند. ایران باید در این فضای متغیر، دیپلماسی فعال‌تری داشته باشد و از ابزارهای خود، از جمله نفوذ منطقه‌ای و قدرت نظامی، برای تغییر معادلات بهره ببرد. حسام الدین آشنا مشاور سابق رئیس جمهور روحانی اخیرا در مورد عراقچی توییت کرده بود: «عراقچی استاد یارگیری است». اگر عراقچی از این ویژگی شخصی خود بتواند در این ۱۱ ماه آینده استفاده و نظر اروپایی‌ها را برای فعال نکردن مکانیزم ماشه جلب کند موفقیت بزرگی در کارنامه وی و دستگاه دیپلماسی ثبت خواهد شد.
استراتژی ایران در ۱۱ ماه حساس
مصاحبه عراقچی نشان می‌دهد که ایران در حال ارزیابی دقیق شرایط برای تصمیم‌گیری‌های آینده است. این تصمیم‌ها می‌توانند شامل سه مسیر اصلی باشند:
تعامل مجدد با اروپا: اگر مذاکرات آغاز شود، ایران تلاش خواهد کرد از فضای اختلاف میان اروپا و آمریکا بهره ببرد. دستیابی به یک توافق جدید، حتی موقت، می‌تواند تنش‌ها را کاهش دهد و زمینه‌ساز عبور از اکتبر ۲۰۲۵ شود.
تقویت بازدارندگی منطقه‌ای: ایران ممکن است برنامه‌های موشکی و نفوذ منطقه‌ای خود را گسترش دهد تا به اروپا و آمریکا پیام دهد که هرگونه تحریم یا فشار جدید، هزینه‌های سنگینی خواهد داشت.
استفاده از هم‌پیمانان جهانی: همکاری‌های ایران با چین و روسیه، به ویژه در حوزه‌های اقتصادی و نظامی، می‌تواند ابزار مهمی برای مقابله با فشارهای غرب باشد. در همین راستا عراقچی گفت: ملاقات با رئیس جمهور چین در بریکس ملاقات بسیار مهم و با اهمیتی بود، تصمیمات بسیار جدی گرفته شد و رئیس‌جمهور چین تصمیمات مهمی را که گرفته بودند، در آن جلسه اعلام کردند که ان شاءا... آثار خود را نشان خواهد داد. همین‌طور ملاقات‌های خوبی با مقامات عالی‌رتبه برزیل، هند و آفریقای جنوبی داشتیم.
خراسان