نخستین قبرستان مسلمانان در ایران+عکس

رسا: شرقی‌ترین نقطه استان مازندران و در شهر گلوگاه قبرستانی با سنگ‌های عمودی خاکستری و حکاکی های عجیب، عنوان اولین قبرستان مسلمانان ایران را با خود یدک می‌کشد.

این قبرستان با قدمتی بیش از هزار و ۲۰۰ سال، با نقش‌های عجیب‌تر روی سنگ‌هایش در روستایی به نام‌«سفیدچاه» در جاده ارتباطی شهر گلوگاه در شرقی‌ترین نقطه استان مازندران قرار دارد.

قبر «ملک بادله» که روزگاری حاکم شمال ایران بود در این گورستان قرار دارد؛ اما کمتر کسی به سنگ‌های فرو رفته این والی در خاک این قبرستان اعتنا می‌کند.

سفیدچاه که به روایت قبر حاج جرجیس سفیدجاهی، «سفیدجا» و در روایت‌های دیگر اسپ چاه، اسپ تن و روبار نامیده شده، در دره‌ای میان کوه‌های منطقه هزارجریب از رشته‌کوه البرز قرار دارد.

مردم این روستا معتقدند خاک این گورستان شباهت عجیبی با خاک قبرستان وادی‌السلام دارد و می تواند اجساد دفن شده را تا چندین سال سالم حفظ کند.

یکی از زیبایی‌های این قبرستان که شهرتی جهانی به آن بخشیده، نقوش به کار رفته در سنگ قبرها است؛ سنگ قبرها در هر منطقه و کشوری تحت تأثیر معماری و فرهنگ آن منطقه و کشور است مثلا سنگ قبرهای اسپانیا و افریقا دارای قوس‌های هلالی نعل اسبی است که خاص معماری این مناطق است و در جهان اسلام نیز سنگ قبرها دارای اشکال متنوعی است که نمایانگر معماری هر منطقه است.

نکته جالب توجه در طراحی این نقوش آن است که نقش‌های قبور ارتباط مستقیمی با شغل اموات داشت؛ اما پس از مرگ آخرین بازمانده‌ سنگ‌تراشان و حکاکان روستای «مصیب‌محله» که در نزدیکی روستای سفیدچاه واقع است، عمر حکاکی روی سنگ‌ها به ویژه سنگ‌های سیاه به پایان رسید.

از ویژگی‌های متفاوت این گورستان، قرار داشتن سنگ قبرها به حالت عمودی است و برای نشان دادن این‌که هر کدام از مردگان چه شغلی داشته‌اند، ابزار و ادوات شغلی افراد بر روی سنگ‌ها حک شده و حتی برای آن‌که مشخص شود در این قبور زن یا مرد به خاک سپرده شده است نمادهایی وجود دارد.

با توجه به قدمت سنگ مزارهای این گورستان به نظر می رسد اساس تأسیس این گورستان به زمان خاکسپاری سادات میرعمادی، سادات مرعشی و دیگر پادشاهان محلی باز می‌گردد.

در گورستان سفید چاه، سنگ مزارها محرابی و صندوقی هستند که هر دو شکل در ایران دارای پیشینه معماری است؛ طرح محراب که اصلاً طرحی متعلق به دوران «میترایسم» است پس از اسلام، از سده چهارم هجری به بعد بر سنگ مزارها حکاکی شد.

محراب مکانی است که چه پیش از اسلام و چه پس از آن، دریچه ای رو به سوی خدا و حقیقت هستی تلقی می شده و کندن تصویر آن بر سنگ قبرها بی‌ربط نیست.

در سنگ قبرهای محرابی گورستان تاریخی سفید چاه، از نقوش تزیینی به ویژه اسلیمی و هندسی به صورت متقارن، در همه سطوح استفاده شده است و از نظر تنوع به سه دسته تقسیم می شود؛ نقوش اسلیمی، نقش هندسی و نقوش نمادین یا سمبولیک.

سنگ مزارهای سده دهم و یازدهم افزون بر تزیینات اسلیمی که به طور کامل به صورت متقارن انجام شده از نقوش هندسی نیز برخوردار است و با ظرافت و زیبایی دایره‌های تزیینی و گل‌های چند پر که نماد گردونه خورشید است بر آنها حجاری شده‌اند.

قاب بندی حاشیه، پیشانی، طرح طاق نمای سنگ مزارها و نیز شیوه کتیبه نگارهای سده نهم با سده دهم و یازدهم کاملاً متفاوت است و سنگ مزارهای سده سیزدهم و چهاردهم نیز از نظر تزیینات سمبولیک ابزار کار که نشانگر پیشینه متوفی است، از سنگ قبرهای سده‌های پیشین متمایز است.

در برخی سنگ قبرها افزون بر نقوش هندسی از عناصر نمادین دیگری مانند آینه، سرو، دو کبوتر، انار و گل انار، خوشید و چلیپا استفاده شده که در ادبیات، عرفان و فلسفه شرق، مفاهیم معنوی پیچیده‌ای دارند.

آینه نماد خود بازبینی و ابزار معرفت حق، سرو نماد جاودانگی و فناناپذیری روح، خورشید نماد خود آگاهی و نور حق، دو کبوتر نمایانگر پیک و قاصد است.

ملک حسن بن خوان زاده، عزالدین بن انزالی، ملک شمس ابن ملک حسن میرشاه، محمد بن حسن میرشاه، قربان بن حسین بن میرشاه، شمس الدین بن خواج میرشاه از سادات مرعشی که حاکمان سده هشتم تا یازدهم بخشی از مازندران بودند و فرزندان و نوادگان میرشاه بن میرعبدالکریم، از شخصیت های سیاسی و اجتماعی مهم محلی بودند که در این گورستان به خاک سپرده شده اند.

یکی از موارد مهمی که در طول سالیان اخیر مورد توجه و پرسش محققات قرار داشت اساس شکل‌گیری این گورستان عظیم بود.

یک کارشناس باستان‌شناسی گفت: بخش یانه‌سر جزیی از منطقه کوهستانی هزارجریب بهشهر است که خسرو انوشیروان پادشاه ساسانی پس از پیروزی در جنگ «هیاطله» با کمک اولاد سوخرا ولایات متعددی از جمله هزارجریب را به «قارن»‌ پسر «سوخرا» داد و برای نظم طبرستان نواحی یارکوه (هزارجریب) را به باوندیان سپرد.

شهربانو وفایی، کارشناس باستان شناسی، در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری رسا، افزود: به جهت مجاورت پایتخت اشکانیان، شهر صددروازه (دامغان) با منطقه کوهستانی هزارجریب این منطقه مورد توجه شاهان اشکانی بوده است.

وی اظهار داشت: اسپهبد شهریار یکم از دودمان باوندیان با حکومت مازیار بن ‌قارن در هزارجریب مخالفت کرد و قسمت‌هایی از قلمرو پدر مازیار را به تصرف درآورد و بعد از مرگ اسپهبد مازیار از سوی مأمون به حکومت نواحی کوهستانی به عنوان نایب‌الخلیفه منصوب شد.

این کارشناس باستان شناسی خاطرنشان کرد: از حوادث مهم هزارجریب بعد از مازیار، حمله حسن‌بن‌زید به کوهستان هزارجریب و جنگ با اسپهبد قارن ‌شهریار باوندی بود چرا که مهم‌ترین سلسله حکومتی هزارجریب خاندان باوندیان یا آل‌باوند بودند که به مدت ۸۴۴ سال در طبرستان حکومت کردند.

وی یادآور شد: در مرکز روستای سفیدچاه مرقد مطهر امام‌زادگان منصور، ابراهیم و رحمان از اولاد امام‌ موسی کاظم(ع) قرار دارد که اساس سابقه شکل‌گیری گورستان است و با توجه به سنگ‌مزارهای قرن هشتم و نهم مربوط به حضور سادات میرعمادی و مرعشی، قدیمی‌ترین سنگ‌مزار به دست آمده در گورستان سفیدچاه مربوط به سال ۸۳۰ هجری است که در واقع ۵۵ سال از صندوق مزار امام‌زادگان سفیدچاه قدیمی‌تر است.

گفتنی است، این آثار تاریخی ماندگار تنها گوشه‌ای از تمدن کهن سرزمین علویان است که می‌تواند زمینه ای برای توسعه و تقویت توریسم مذهبی در استان را فراهم کند.