تهران، کانون رایزنی برای حل بحران قفقاز

«آرمن گریگوریان»دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان و «خلف خلف‌اف» نماینده ویژه رئیس‌جمهور آذربایجان در ملاقات‌هایی با رئیس جمهور، گزارش‌های مفصلی درباره قفقاز ارائه دادند. این دو دیدار از یک‌سو نشان از اهمیت حوزه راهبردی قفقاز در دکترین امنیت ملی جمهوری اسلامی دارد و از سوی دیگر حاکی از نقش‌آفرینی موثر ایران در تقویت امنیت منطقه است. بروز تنش‌های مداوم و بحران‌های مستمر در منطقه قفقاز که عموما با تحریک بازیگران فرامنطقه‌ای صورت می‌گیرد، کشورهای منطقه را به این جمع‌بندی رسانده که ایفای نقش موثر ایران قطعا می‌تواند به رفع تنش و تحقق ثبات و امنیت فعلیت ببخشد. ضمن این‌که؛ تهران همواره بر رفع تنش و تثبیت صلح و امنیت در منطقه از مسیرهای دیپلماتیک و بدون ایفای نقش بازیگران خارجی تاکید داشته و سابقه رفتار جمهوری اسلامی نیز نشان می‌دهد که تمام توان خود را در این خصوص و در پرونده‌های مختلف به‌کار گرفته است.به گفته جمشیدی، معاون سیاسی دفتر رئیس جمهور، رئیسی در هر دو دیدار تاکید کرد: کریدور زنگزور بستر حضور ناتو در منطقه و تهدیدی ضد امنیت ملی کشورهاست که جمهوری اسلامی قاطعانه با آن مخالفت می‌کند. به نظر می‌رسد؛ گرچه محور غربی-صهیونیستی تمام تلاش خود را طی ماه‌های اخیر مصروف انزوا و حذف ایران از معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی کرده، اما واقعیت‌های ژئوپلیتیکی، سیاسی و امنیتی حاکم بر تحولات بر ضرورت نقش‌آفرینی تهران در پرونده‌های مذکور دلالت دارد.  در این میان  «خلف خلف اف» فرستاده الهام علی‌اف رئیس جمهور جمهوری آذربایجان پیش از دیدار با رئیس جمهور با امیر عبداللهیان نیز دیدار کرد. از جزئیات دیدار فرستاده علی‌اف با امیر عبداللهیان خبر چندانی منتشر نشده است اما به نظر می‌رسد مباحث انجام گرفته در این دیدار مخصوصا از طرف کشورمان صریح و بی‌تعارف بوده باشد. از ابتدای دور جدید تحرکات باکو، برخی ناظران بر این باور بودند که هدف اصلی علی‌اف، تصرف کامل قره‌باغ است. این باور البته با اعزام تجهیزات سنگین به گنجه، نخجوان و سیونیک در تضاد بود اما به نظر می‌رسد با توجه به مخالفت ایران و آمریکا با تصرف بخشی از خاک ارمنستان، باکو با یورش یک روزه به قره باغ در وهله اول،هدف نهایی‌اش ایجاد دالان زنگزور باشد؛ این خطرنا‌ک‌ترین سناریو برای کشور ماست.ایران در رویکردی متوازن حاکمیت جمهوری آذربایجان بر قره باغ را به رسمیت شناخته است اما همچنین درباره امنیت جنوب ارمنستان، سیاست‌ها و برنامه‌هایی که منجر به بسته شدن مرز ایران و ارمنستان و تغییر ژئوپلیتیک در قفقاز شود، هشدار داده است.ایران با حمایت از چارچوب ۳+ ۳ (سه کشور منطقه و سه همسایه منطقه‌ای) برای مذاکرات صلح منطقه قفقاز جنوبی، زمانی که نسبت به نیات بازیگران فرامنطقه‌ای در منطقه هشدار می دهد، این مسئولیت را متوجه هر دو طرف باکو و ایروان می داند. مناقشه جمهوری آذربایجان و ارمنستان منجر به فرصتی برای بازیگران فرامنطقه‌ای برای نفوذ و نقش آفرینی در منطقه شده است.به دنبال حمایت های ترکیه و اسرائیل از جمهوری آذربایجان، ارمنستان نیز تلاش می کند از رابطه با غرب به عنوان اهرم فشار بر باکو استفاده کند. روز گذشته «کاترین کولونا» وزیرخارجه فرانسه در سفر به ایروان اعلام کرد، کشورش با انعقاد قرارداد‌هایی با ارمنستان بر سر تحویل تجهیزات نظامی به ایروان موافقت کرده است. «الهام علی‌اف»، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان و «نیکول پاشینیان»، نخست وزیر ارمنستان نیز  قرار بود ۱۳ مهر (۵ اکتبر) در شهر «گرانادا» در اسپانیا با هدف انعقاد یک معاهده صلح دیدار و گفت‌وگو کنند. هر چند که برگزاری این نشست در سایه تردیدهای زیادی قرار دارد.علاوه بر موضوع سه جانبه تهران، باکو و ایروان، احتمالا یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد مذاکره میان ایران و جمهوری آذربایجان از سرگیری فعالیت‌های سفارت باکو در تهران است. ۹ بهمن ۱۴۰۱ (۲۹ ژانویه) دو روز پس از حمله یک فرد مسلح با انگیزه شخصی به سفارت جمهوری آذربایجان، باکو سفارت خود در تهران را تعطیل کرد.در ماه‌های گذشته چند دور گفت‌وگو بین مقامات ایران و جمهوری آذربایجان برای مدیریت روابط تهران و باکو انجام شده است. در این گفت‌وگوها درباره گام ‌های اجرایی برای روشن شدن ابعاد مختلف حادثه، رفع سوءتفاهم ها و از سرگیری فعالیت سفارت جمهوری آذربایجان در ایران توافق شد. هنوز روشن نیست این توافق در چه مرحله‌ای است اما این گمانه‌زنی وجود دارد که گام های نهایی برای بازگشایی مجدد سفارت باکو در تهران برداشته خواهد شد.دیروز نیز وزارت دفاع جمهوری آذربایجان اعلام کرد که نیروهای دریایی این کشور و جمهوری اسلامی ایران برای برگزاری رزمایش مشترک در دریای خزر به توافق رسیدند.جمهوری آذربایجان در مقابل هویت برجسته شیعی و سیاسی ایران، امنیـت خـود را در پیوسـتن بـه هویت قومیتی و با تکیه بر ترکیه جست‌وجو می‌ کند. بر این اساس نیز تهران درباره اهداف ژئوپلیتیک پروژه زنگزور تردیدهای زیادی دارد. رابطه با رژیم اسرائیل نیز اهداف چندگانه سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای باکو تأمین می‌کند، موضوعی که به دلیل نیات خصمانه تل آویو، در ایران بدبینی هایی ایجاد می کند. با این حال، با وجود تنش های سیاسی در روابط ایران و جمهوری آذربایجان، دو کشور رشد ۳۰ درصدی تجارت را تجربه کرده و همکاری ها در امور ترانزیت نیز روند رو به رشدی دارد. دو طرح ترانزیتی مشترک در آستارا در حال اتمام و بهره برداری است. طرح های سدسازی مشترک در حال بررسی است. فرایند سنکرون سازی شبکه برق ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان نیز آغاز شده و در حال تکمیل است.به نظر می رسد همین روابط اقتصادی به کنترل تنش های سیاسی بین تهران و باکو کمک کرده است. با وجود این،  طرفین نیازمند طرح های بزرگ برای درهم تنیدگی بیشتر سیاسی و اقتصادی هستند. مهم‌ترین پروژه ژئواکونومیک موجود بین ایران و جمهوری آذربایجان، اجرایی کردن کریدور بین‌المللی ترانزیتی شمال-جنوب است که اثرات مثبتی بر توسعه کشورهای سهیم در این پروژه خواهد داشت. کریدور ترانزیتی شمال- جنوب قابلیت دارد تا اروپای شمالی را به جنوب شرق آسیا متصل کند. طرح این کریدور از طریق اتصال سامانه‌های ریلی سه کشور ایران، روسیه و آذربایجان بنا گذاشته شد و اکنون دارای کانال های چندگانه است. با این حال کانال روسیه، جمهوری آذربایجان و ایران ارزش اقتصادی ویژه خود را دارد و می‌تواند خلیج‌فارس را از طریق ایران و آذربایجان به بندرهای گرجستان و روسیه وصل کند و موقعیت ژئواکونومیک این کشورها را ارتقای بیشتری دهد.

خراسان