دلایل مهم افزایش میل به مهاجرت از ایران چیست؟
ساکنین خانه دیگران
موضوع مهاجرت شاید آنقدر پرتکرار گفته شده که از اهمیت آن کاسته شده است اما حالا تاثیرات سوء این ماجرا خیلی زود در زندگی روزمره ما نمود پیدا کرده است. تازه‌ترین اشاره به این پدیده (که شاید اطلاق پدیده هم برای آن به واسطه رایج بودنش دیگر موضوعیت نداشته باشد) خارج شدن 800 ماما طی یکسال از نظام سلامت ایران و مهاجرتشان به خارج از کشور باشد، اتفاقی که می‌تواند کاهش خدمات درمانی را به وضوح نشان دهد. ماجرای مهاجرت اما طی یکی دو سال گذشته آرام آرام به تابویی برای رسانه‌ها بدل شد، از شایعات درباره ممنوع‌المصاحبه شدن رئیس مرکز رصد مهاجرت ایران گرفته تا کم‌رنگ‌تر شدن ارائه آمارهای رسمی در این زمینه. اما بدیهی است که حذف داده‌های مهاجرت از رسانه‌ها به معنای پایان این ماجرای تلخ نیست. فارغ از خود مهاجرت که البته ملزوماتی دارد، آنچه شاید هولناک‌تر به نظر می‌رسد افزایش میل به مهاجرت میان جامعه جوان ایرانی است، به قدری که حتی با انتشار یک خبر (که برای ما اهالی رسانه عادی به نظر می‌رسد) جستجوی «مهاجرت» را در جستجوگر گوگل میان کاربران ایرانی تا600 برابر بیشتر کرده است!
مهاجرت زیاد شده است؟
ارائه آمار رسمی درباره میزان مهاجرت کار ساده‌ای نیست، همان سالنامه سازمان ملی رصد مهاجرت را که ملاک بگیریم می‌توانیم حکم به افزایش مهاجرت در جامعه ایران بدهیم اما هستند کارشناسانی هم که معتقدند حتی همین سازمان‌ها هم آمار دقیقی از مهاجرت در اختیار ندارند. یکی از آنها شهلا کاظمی جمعیت‌شناس است که معتقد است « ما معمولا در مورد مهاجرت آمار خاصی نداشته و نداریم و آمارهای فعلی نیز بر پایه افرادیست که چندان دقیق نیستند.» اما دلایل چرایی این افزایش احتمالی مهاجرت را می‌توان به طور خلاصه در میانه حرف‌های او یافت. او می‌گوید « وقتی مهاجرت بررسی می‌شود دو عامل دارد، یک سری عوامل دافعه مبدا و یک سری عوامل جاذبه مقصد هست. معمولا مهاجرت‌های خارجی اگر با واسطه بورس تحصیلی و ایجاد شغل صورت بگیرد به دلیل جاذبه‌های مقصد است. اگر کسی به دلیل مشکلات داخلی از جمله مسائل سیاسی و اقتصادی و چالش‌های اجتماعی از جمله مخالفت با خانواده ترک وطن بکند، به دلیل عوامل دافعه مبدا مهاجرت کرده است.»
روزانه 7 پرستار از ایران می‌رود
مهاجـرت نیـروی انسـانی در بخـش سـلامت کـه بـه آن فـرار مغزهـای پزشـکی گفته می‌شود، بحـران جهانـی نیـروی کار در بخـش بهداشـت و درمـان شـناخته می‌شـود. بر اسـاس گزارش سـازمان بهداشـت جهانی همین حالا ۳.۲ میلیون نفر از پرسـتاران شـاغل در ۸۶ کشـور دنیا، مهاجر هستند. سـهم نیروی انسـانی متخصص خارجی در نظام سـلامت انگلیـس ۱۲ درصـد، در آمریـکا ۱۷ درصـد و در مجمـوع کشـورهای عضـو اتحادیـه اروپـا ۱۱ درصـد گـزارش شـده است.
در ایران آمار مهاجرت پرستاران دقیق و شفاف نیست، اما محمد شریفی مقدم، دبیرکل خانه پرستار، براساس آنچه که آمار درخواست «گوداستندینگ» (سندی برای اثبات عدم سوءپیشینه یک پرستار، پزشک یا کارکنان پیراپزشکی دیگر برای کشور مقصد است) می‌داند، می‌گوید:« فقط براساس این آمار دست‌کم سالانه ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند، درواقع ماهانه حدود ۲۰۰ پرستار کشور را ترک می‌کنند» البته آنطور که او به فردا می‌گوید این آمار هم دقیق نیست و به نوعی خوش‌بینانه است چرا که برخی به طور شخصی و یا راه‌های دیگری برای مهاجرت اقدام می‌کنند. رصدخانه مهاجرت ایران در سالنامه مهاجرتی سال ۱۴۰۱ بر اساس نتایج یک مطالعه در سـال ۲۰۱۶ بـا عنـوان «مهاجرت پرسـتاران: علل و مشـکلات» اعلام می‌کند کـه برخـی از روش‌هایـی که در برخی کشـورها بـرای جلوگیری از مهاجـرت نیروهـای حرفـه‌ای پرسـتاری و پزشـکی به کار مـی‌رود، جلوگیری از فرآیند اسـتخدام و اخذ ویزا اسـت. در مقابـل، برخـی از تحقیقات به ایـن واقعیت اشـاره کرده‌اند کـه محدودکـردن مهاجـرت و ممانعـت از ایـن رونـد صرفا وضعیـت را بدتـر می‌کند. بـا این حـال، اجرای یـک برنامه مهاجرتـی سـازمان‌یافته و از پیـش برنامه‌ریـزی شـده می‌توانـد بـه حفـظ نیروهـای تحصیـل کـرده کمـک کند.
پزشکان؛ از ارائه آمار معذوریم
همین حالا هم یکی از چالش‌های مهم نطام سلامت ایران کمبود پزشک متخصص است. اتفاقی که باعث شده بسیاری از جراحان هشدار بدهند تنها سه سال دیگر مجبور به استخدام متخصصان خارجی خواهند بود! برای فهمبهتر این موضوع باید بدانیم هر سال تنها 3 جراح قلب به نظام سلامت ایران اضافه می‌شود و تعداد این افراد به گفته رئیس اننجمن جراحان قلب ایران دو سال پیش فقط 250 نفر در کل ایران بوده است. با این وضعیت اما موج مهاجرت پزشکان متخصص در ایران نسبت به دیگر حوزه‌ها چشمگیرتر بوده است. چند وقت پیش هم سازمان نظام پزشکی ایران با ملاحظلاتی این موضوع را تایید کرد. آنطور که رئیس شورای عالی این سازمان گفته است « از ارائه آمار مهاجرت پزشکان معذوریم اما در کل باید گفت آمار مهاجرت پزشکان نگران‌کننده و رو به افزایش است. چرا که تعداد مهاجرت پزشکان متخصص و فوق تخصص از پزشکان عمومی در کشور پیشی گرفته است.» برخی در این میان پایین بودن تعرفه‌های پزشکی را یکی از دلایل رفتن متخصصین می‌دانند و البته که مخالفانی هم هستند که درآمد اندک پزشکان را بهانه‌ای برای بالا بردن تعرفه‌ها می‌دانند اما هر چه باشد آنچه بدیهی به نظر می‌رسد خالی شدن بدنه نظام سلامت ایران از پزشکان متخصص است.
کوچ دسته‌جمعی استارتاپ‌های ایرانی
ماجرای رفتن استارتاپ‌ها در شرایط کنونی حتی بدیهی‌تر از حوزه‌های دیگر است. به باور آنها مشکلات دیگر به نقطه‌ای رسیده است که سیل مهاجرت‌ها دارد از حالت شخصی تبدیل به مهاجرت استارتاپ‌ها و کسب و کار‌ها می‌شود. بسیاری به کشورهای همسایه مهاجرت کرده و تیم‌هایشان را آنجا مستقر کرده‌اند و فعالیت‌ها در خارج از مرز‌های کشور در حال انجام است. تعدادی از کسب و کار‌ها تیم‌های فنی خود را حتی در هتل‌های کشورهای همسایه مستقر کرده‌اند!
بهرام صلواتی مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، درباره مهاجرت گروهی استارتاپ‌ها به کشورهای حوزه خلیج فارس، می‌گوید: «در بحث استارتاپ‌ها، شرکت‌ها و تیم‌ها یک موقعیتی است که مهاجرت سرمایه‌گذار یا ایده‌پرداز را داریم. الان خیلی از کشورها به این نکته رسیده‌اند که سرمایه انسانی در ابعاد مختلفش، یعنی در سطح سرمایه‌گذار، ایده‌پرداز، مدیر، بدنه اجرایی و حتی افراد کارشناس، همه ذی قیمت هستند و خیلی از شرکت‌ها و تیم‌ها اگر می‌خواهند به کشوری، از جمله کشورهای حوزه خلیج فارس بروند، با این پیشنهادات رو به رو هستند که صرفا برای ثبت یا ایجاد شرکت اقدام نکنند بلکه برای راه‌اندازی و به نوعی اجرای این ایده هم اقدام کنند.»
وقتی کارمندان شال و کلاه می‌کنند
گزارش موج مهاجرت نیروی کار که در نظرسنجی وبسایت جاب‌ویژن؛ مهمترین مرجع آنلاین کاریابی، نشان می‌دهد که حتی کارمندان با سطوح نسبتا پایین دستمزدی مهاجرت را به عنوان اولین گزینه خود برای آینده‌ای بهتر در نظر بگیرند.
طبق نظرسنجی‌هایی که سایت جاب‌ویژن انجام داده و تجارت نیوز نیز آن را منتشر کرده، 50 درصد کارمندانی که در سال 1401، هفت میلیون تومان دریافت می‌کردند، انتظار دارند در سال 1402، میزان دستمزد دریافتی‌شان با افزایش 30 درصدی به 9.1 میلیون تومان برسد. همچنین 75 درصد کارمندان که در سال 1401 ماهانه 9 میلیون تومان دریافت می‌کردند، انتظار دارند این مبلغ در سال 1402 به 12 میلیون تومان برسد. افزایش 30 درصدی میزان دستمزد کارمندان در حالیست که طی چند سال اخیر تورم کشور بالای 50 درصد بوده و این بدین معناست که نرخ دستمزد نیروی کار طی سال‌های اخیر نه تنها افزایش نیافته بلکه اتفاقا کاهش یافته است.